جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

غلامحسین ابراهیمی‌دینانی، چهره ماندگار و استاد برجسته فلسفه، ۳۰ خردادماه در برنامه معرفت که از شبکه چهارم سیما پخش شد، به تبیین بخش‌هایی از کتاب «اختیار در ضرورت هستی» پرداخت که متن سخنان وی را در ادامه می‌خوانید؛ اولاً باید مشخص کنیم که اختیار چیست؟ بدون تردید انسان یک موجود مختار است و با آن نیز کار می‌کند. مسئله دیگر اینکه باید دید اختیار از کجا ناشی می‌شود. اختیار از نفس ناطقه انسان ناشی می‌شود. بدن و جسم اختیار نمی‌کند، بلکه روان، نفس و جان اختیار می‌کند. پس جنبه درونی دارد و از درون می‌آید و در بیرون، منشأ اثر واقع می‌شود. یک انسان آگاه هر عملی که انجام می‌دهد، با اختیار است و اگر اختیار نداشت یا اختیار نمی‌کرد، عملی انجام نمی‌داد. پس این اختیار منشأ تمام افعال انسان از ریز و درشت است و انسان با اختیار انتخاب می‌کند.

در این نوشتار، پس از بیان مقدمه‌ای در باب چیستی اصطلاح‌شناسی و مراد ما از آن در اینجا، حدود پنجاه لفظ و اصطلاح مربوط به مفهوم فلسفی «علم» یا نزدیک به معنای آن، از طریق استقرا برشمرده می‌شود و از میان آنها، واژگان «شعور»، «ادراک»، «معرفت»، «علم»، «عقل» و «تعقل» با بحث‌های علم‌شناسی فلسفی متناسب تشخیص داده شده، جهت بررسی برگزیده می‌شوند. در مرحلۀ بعد به بیان معناشناسی لغوی این الفاظ پرداخته می‌شود؛ سپس مفهوم فلسفی این اصطلاحات و تفاوت آنها با یکدیگر، با استناد به آثار فیلسوفان بیان می‌گردد و در مرحلۀ بعد به کاربردشناسی این اصطلاحات، در آثار فلاسفه پرداخته می‌شود و در نهایت، بهترین و مناسب‌ترین واژگان برای ابعاد مختلف علم‌شناسی فلسفی، نظیر بعد معرفت‌شناختی و هستی‌شناختی علم پیشنهاد می‌گردد.

بحث امروز ما حکمتِ حکمت اشراق است که فلسفه سهروردی یا فلسفه نور خوانده می شود. اولین پرسشی که پیش از اصل بحث قابل طرح است این است که با فلسفه اشراق چگونه آشنا شدید؟ به عبارت دیگر نخستین آشنایی های شما از حکمت اشراق به چه ترتیبی بود؟ هر کسی که به جهان فلسفه قدم بگذارد که من هم یکی از آنها بودم با شیخ اشراق آشنا می شود و این اتفاق برای من در سالهای طلبگی روی داد و توفیقی پیدا کردم که به محضر علامه طباطبایی مشرف بشوم و به جلسات ایشان راه پیدا کنم. ایشان غیر از درس های رسمی، جلسات درس شبانه ای داشتند که خصوصی بود و عدد اشخاص درس از انگشتان دست تجاوز نمی کرد. در مجموع، من وارد فلسفه اسلامی شدم و مروری در آثار فیلسوفان اسلامی نمودم. با مرور آثار فلاسفه اسلامی، طبعاً انسان اسم شیخ اشراق راهم می شنود. شیخ اشراق حداقل در کتابهای بعد از خودش مورد اشاره قرار گرفته و ملاصدرا مسائلی را از او نقل قول کرده اند و همچنین دیگران…

اصطلاح مکتب تفکیک به معنایی که طرفداران این مکتب از آن سخن می گویند جدید و بی سابقه است. در میان مکتبهای فکری و در کتب ملل و نحل و فرقه های مذهبی اصطلاحی به عنوان «مکتب تفکیک» دیده نمی شود، ولی اگر از ویژگی های این جریان فکری و خصوصیات کسانی که آن را به وجود آورده اند صرف نظر کنیم، و تنها به مفاد و محتوای کلی و اصلی آن توجه نمائیم، خواهیم دید که نه تنها جدید و بی سابقه نیست، بلکه از قدیم ترین جریان های فکری در جهان اسلام شناخته می شود. زیرا آنچه در این جریان فکری به طور عام و کلی مطرح می شود، این است که بین حقایق دینی که از طریق وحی الهی نازل می شود، با آنچه محصول اندیشه ی بشری به شمار می آید، تفاوت و تفکیک قائل شویم و آنها را با یکدیگر مخلوط نسازیم. البته این ادعا به طور عام و کلی اختصاص به یک گروه و جماعت مخصوص نداشته و کلیه ی اندیشمندان اسلامی، خود را با آن موافق و هماهنگ نشان می دهند. کمتر کسی را می شناسیم که با خلط و در هم آمیختن میان تعلیمات پیغمبران و علوم بشری، نظر مساعد و موافق داشته باشد. به این ترتیب تفکیک، به معنی جدا کردن میان وحی الهی و دانشهای بشری مورد انکار هیچ یک از اندیشمندان اسلامی نبوده و از قرون اولیه ی اسلام نیز مورد توجه قرار گرفته است. با این همه عنوان «مکتب تفکیک» با یک سلسله ویژگیها و خصوصیاتی که به طرز تفکر و نوع اندیشه ی طرفداران آن مربوط می گردد، بسیار جدید و کم سابقه است. چیزی حدود نیم قرن است که این جریان فکری در خراسان به منصه ی بروز و ظهور رسیده و به تدریج طرفداران بیشتری پیدا کرده است.

فلسفه اسلامی از بدو پیدایش خود همواره با موجی از مخالفت ها و خصومت ها مواجه بوده است درباره انگیزه ها و اغراض مخالفان فلسفه سخن بسیار گفته شده است. تقرب به عوام، کسب شهرت و نام، فضل فروشی و خودنمایی از جمله این انگیزه ها به شمار می آید. کج فهمی و نادانی را نیز باید از عوامل عمده در این باب به حساب آورد. صدرالمتألهین در مقدمه ای که بر کتاب کبیر خود اسفار اربعه نوشته از دشمنی و عداوت اهل زمانه نسبت به حکمت و فلسفه گله آغاز کرده و خمود فطنت و جمود طبیعت را از علل انزوا و گوشه گیری خود دانسته است او در مقابل توفان سهمگین مصائب و مشکلات به حضرت مولا امیرالمؤمنین علی ابن ابی طالب علیه السلام تأسی جسته و گفته است: بردباری را پیشه کردم در حالتی که خار در چشمم فرو رفته و استخوان راه گلویم را میفشارد. کسانی که با تاریخ فلسفه اسلامی آشنایی دارند بخوبی می دانند که هر یک از فلاسفه بزرگ با چه مشکلاتی روبرو بوده و چه رنج هایی را تحمل می کردهاند. خواجه نصیرالدین طوسی به مناسبت ذکر اوضاع و احوال زمانه خود گوید:

فلسفه اسلامی چیست؟ چیستی پرسش از ماهیت است. وقتی از ماهیت فلسفه اسلامی – یا غیر اسلامی – بحث می شود، شاید چنین به ذهن آید که برای مثال، فلسفه ی غربی، شرقی، هندی و یا غیره ماهیت دیگری دارند. نخست، باید به رفع این شبهه پرداخت که فلسفه بیش از یک ماهیت ندارد؛ ولی اصناف و افراد متعدد دارد. فلسفه، با توجه به تعریف های مختلفی که دارد، یک چیز بیشتر نیست؛ یعنی یک واقعیت است که برداشت های مختلفی از آن می شود. از میان تعریف های ارائه شده نیز تنها بعضی از آنها قابل قبول است. فلسفه یعنی چیزی که به هستی می پردازد. به عبارتی، فیلسوف هستی شناسی می کند. البته، به مسأله ی هستی، از زوایای مختلف می توان نگریست. انسان می تواند از جایگاه و دیدگاه های مختلفی به آن نظر کند. فیلسوفان یونان باستان به هستی نگاه متفاوتی داشته اند و به آن یکسان نگاه نکرده اند. با این که فلسفه ی یونان معمولاً یک جریان فکری – فلسفی بوده اس، نحله های گوناگونی در آن وجود داشته که افراد آن همگی فیلسوف بوده اند. هراکلیتوس و پارمندیس هر دو فیلسوف اند، امّا دو نگاه کاملاً جدا از هم به هستی دارند؛ هراکلیتوس هستی را در حرکت و بی قراری می بیند؛ در حالی که پارمندیس آن را ثابت می داند؛ این تنها یک مثال است. فیلسوفی عالَم را واحد می بیند حال آن که فیلسوف دیگری – برای مثال دموکریتوس – عالم را متشکل از ذرات و اتم ها و درواقع، متکثر و برآمده از کثرات می بیند. اینها دو نگاه اند، امّا هر دو نگرشی هستی شناسانه دارند.