جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫نظام احسن از موضوعاتي است که هر انسان صاحب عقل و خرد با آن درگير است و شايد کمتر کسي از خود نپرسد که آيا اين جهان بهترين و کاملترين جهان ممکن است؟ و آيا خداوند نميتوانست بهتر از اين را بيافريند؛ به طوري که هيچ شر و بدي، هيچ نقصان و کاستي و هيچ مرگ و ميري در آن نباشد؟ بر اين اساس، تحقيق حاضر در چهار فصل به تبيين نظام احسن با تأکيد بر ديدگاههاي شهيد مطهري و آيت الله جوادي آملي پرداخته است. به اين منظور، نويسنده از دو طريق اثبات نموده است که اين جهان بهترين جهان ممکن است و وجود جهاني بهتر از جهان موجود، از محالات عقلي است: 1. از طريق برهان لمّي: اگر اين جهان بهترين نظام ممکن نباشد، يا بايد علم خدا ناقص باشد، يا قدرت او نامحدود نباشد، و يا بخل و امراض نفساني ديگر در کار باشد که خداوند نتوانسته يا نخواسته که از ميان جهانهاي ممکن، بهترين جهان و کاملترين جهان را به وجود آورد. نويسنده با ابطال هر سه مورد فوق در مورد خداوند، اثبات نموده که اين جهان کاملترين جهان ممکن است. 2. از طريق برهان انّي: مشاهده اشياي کوچک و بزرگ موجود در اين جهان و ارتباط و شگفتيهاي موجود در بين آنان، ما را به اين نتيجه ميرساند که نظام موجود بهترين نظام است. علاوه بر اين، نويسنده ازمقايسه ديدگاه شهيد مطهري و آيت الله جوادي آملي به اين نتيجه رسيده است که در نوشتههاي ايشان دو تفاوت وجود دارد. تفاوت نخست، مربوط به نوع بيان آن دو ميباشد؛ به طوري که بيان شهيد مطهري آسانتر و عوام فهمتر است و بيان آيت الله جوادي آملي مشکلتر و فلسفيتر است. تفاوت دوم مربوط به ناقص بودن و کامل بودن بيان است. به گفته شهيد مطهري در کتاب «عدل الهي»، ايشان فقط از طريق برهان إنّي وارد شده است؛ زيرا مخاطبين او افراد اهل فن نبودهاند و بر اين اساس، از بيان برهان لِمّي که دير فهمتر است، خودداري نموده است. بر خلاف ايشان، آيت الله جوادي آملي بسيار کاملتر به اثبات نظام احسن جهان پرداخته است.

---

---

---

---

‫اومانيسم، عقلگرايي، علمگرايي، ماديگرايي، سکولاريسم و ليبراليسم، به عنوان عموميترين مباني نظري غرب مطرح هستند. اين پژوهش در چهار فصل به ديدگاه شهيد مطهري و علامه اقبال لاهوري درباره اين مباني پرداخته است. هر دو متفکر با پذيرش تأثير پذيري تمدن جديد غرب از تمدن اسلامي در بسياري از زمينههاي علمي، در عرصههاي مختلف هستي شناسي، معرفت شناسي، انسان شناسي، دين شناسي و... بر مباني غرب خدشه وارد کرده و ريشه بسياري از عقايد جديد غربي را فرهنگ مسيحي و شرايط اجتماعي حاکم بر آن قرار داده و حساب اسلام، از مسيحيت و غرب را کاملاً جدا ميدانند. از اين رو، انکار عالم غيب، انحصار هستي در محسوس و ماده، اثبات موجوديت زميني انسان در برابر خدا محوري، تأکيد بيش از حد به عقل تجربه مدار و علوم حسي، عدم دخالت دين در امور اجتماعي و سياسي، فردگرايي، پافشاري بر حقوق در برابر تکليف و... را به بوته نقد کشيدهاند. تأکيد هر دو بر اين است که جهان بيني اسلامي نه تنها همه ابعاد وجودي انسان، فرد، اجتماع و زندگي مادي و معنوي را در بر ميگيرد؛ بلکه از افراط و تفريطي که غرب در پيش گرفته، پرهيز کرده و مباني و انديشههاي واقعي تکامل و اصلاح بشريت را ارائه ميدهد. البته ميان ديدگاههاي اين دو، تفاوتهايي هم هست که بيشتر به نظام معرفتي و روش انديشيدن اين دو بازميگردد. اقبال نسبت به افکار غربي، از خود پذيرش نشان ميدهد و به عقل استقرائي و علوم و روش تجربي، اهميت زيادي ميدهد و با عقلگرايي محض فلسفي مخالفت کرده و آن را با روح قرآن کاملاً ناسازگار ميداند. ولي تأکيد اصلي شهيد مطهري بر اصالت و غناي فرهنگ اسلامي و به ويژه پويايي اسلام واقعي و معارف شيعي اهل بيت? است. ايشان روش تجربي را در امور دين شناسي کافي ندانسته و نقش بسيار مهم عقلگرايي فلسفي و روشهاي عقلي را يادآور ميشود. نتيجه اينکه، هر دو به خاطر اهداف و آرمانها، با غرب و مباني آن، فعالانه و منتقدانه مواجه شدند و تأکيد اصلي هر دو، بر شناخت اسلام و مباني و اصول آن است.

---

‫وجود ذهني از مباحث کليدي فلسفه اسلامي به‌شمار مي‌رود، که از ديرباز مورد توجه فيلسوفان مسلمان بوده است. پژوهش حاضر با روش عقلي، مسأله وجود ذهني را از ديدگاه علامه طباطبايي و شهيد مطهري مورد بررسي قرار داده است. مفهوم وجود به دليل وجدان و علم حضوري، مفهومي بديهي است، و ذهن نيز امر مجردي است که شهيد مطهري آن را همان صور علمي و مفاهيم ادراکي نفس مي‌داند، و علامه طباطبايي آن را ظرف ادراکات حصولي معرفي کرده است. و اما وجود ذهني، عين ماهيت خارجي و مطابق با آن است، فقط ماهيت ذهني به وجود ذهني موجود است و آثار خاص خود را دارد. تعريفي که علامه و شهيد مطهري از وجود ذهني ارايه کرده‌اند، تعريف جامعي نيست زيرا مفاهيم حسي، خيالي و معقولات ثاني فلسفي را از تعريف خارج کرده‌اند، اما دلايل آن‌ها نشان مي‌دهد که اين مفاهيم در قلمرو وجود ذهني قرار دارند. بدين ترتيب، وجود ذهني عبارت است از مفهومي که در ذهن آمده و بالذات حاکي از خارج مي‌باشد، اعم از آن‌که مفهوم حسي و خيالي و يا مفهوم ماهوي يا غيرماهوي باشد. کساني که نتوانسته‌اند اشکالات وجود ذهني را پاسخ دهند، نظريه اضافه را مطرح نموده وعلم را فقط اضافه نفس به خارج، يا اضافه نفس به صورت ذهني دانسته‌اند؛ در حالي‌که اين نظريه، علم به معدوم، و خطاي در علم را نمي‌تواند توجيه کند. عده ديگري نظريه شبح را مطرح کرده و تطابق ماهوي ذهن و خارج را نمي‌پذيرند. علامه لازمه اين قول را انکار علم و دور مي‌داند. اما اشکال اساسي رويکرد علامه و شهيد مطهري آن است که مطابقت را بديهي مي‌دانند. ارجاع علوم حصولي به حضوري نيز مشکل مطابقت را حل نمي‌کند، زيرا تنها مطابقت صور ذهني با انفعال دروني را ثابت مي‌کند. همچنين آن‌ها ماهيت را حد عدمي وجود مي‌دانند، و اسناد آن را به خارج کذب مي‌شمارند، که بدين ترتيب بحث وجود ذهني ثمره خود را از دست مي‌دهد، مگر آن‌که همين اتصاف وجود به ماهيت، براي حکايت از خارج و تطابق ماهوي با آن کافي دانسته شود.

‫پايان نامه حاضر مي‌کوشد با رويکردي تطبيقي، ديدگاه‌هاي ديويد هيوم يکي از مشهورترين فلاسفه تجربه گرا و ماترياليست هاي غرب و نظريات استاد مرتضي مطهري( به عنوان يکي از متفکرين مطرح در عرصه فلسفه و کلام اسلامي را درباره اصل عليت و قواعد فلسفي مربوط به آن بررسيده و ارتباط اين اصل و قواعد آن با مقولاتي همچون: خدا، طبيعت، تجربه، جبر و اختيار، معجزه و... را تجزيه و تحليل کند. اين پژوهش در چهار فصل، زواياي فکري هر کدام از اين دو فيلسوف را در زمينه اصل عليت و قواعد مربوط به آن منعکس کرده است. در فصل اول نخست به صورت اجمالي زندگاني و شخصيت ديويد هيوم و شهيد مطهري واکاوي شده، آن‌گاه سير تاريخي بحث عليت و مفهوم شناسي آن، تعريف لغوي و اصطلاحي عليت، ملاک نيازمندي به عليت و نظريات مختلف دراين باره تبيين مي‌گردد. نويسنده در فصل دوم به تحليل اصل عليت پرداخته و نوع نگارش ديويد هيوم از پديده علت و معلول، شاخصه‌هاي عليت و تحليل شهيد مطهري از اين اصل را با يکديگر مقايسه کرده و تفاوت ديدگاه‌هاي آن‌ها در اين زمينه و نيز درباره منشأ ضرورت و تصور عليت را منعکس مي‌سازد. در فصل سوم ادلّه نفي عليت از جانب ديويد هيوم و دليل‌هاي اثبات آن از جانب شهيد مطهري مطرح گرديده و ديدگاه‌هاي هيوم در نفي علت و معلول نقد و ارزيابي شده است. رابطه اصل عليت با مقولاتي ديگر، مانند خداوند و نقش او در حدوث و بقاي جهان، آفرينش هستي، طبيعت و تجربه، جايگاه افعال انسان در اختيار او و مسأله معجزه، از مباحث فصل چهارم اين نوشتار محسوب مي‌شود، که در آن ديدگاه ديويد هيوم درباره اصالت داشتن طبيعت و معرفت حسي و تجربي و تأکيد شهيد مطهري بر معرفت عقلاني به عنوان معرفتي فراتر از معرفت حسي و تجربي، ادله قائل شدن به جبر و رابطه معجزه با قوانين طبيعت از منظر اين دو فيلسوف بيان مي‌شود. در پايان و در يک تطبيق و نتيجه‌گيري اجمالي، اشتراک نظرها و اختلاف نظرهاي ديويد هيوم و شهيد مطهري درباره اصل عليت، رابطه علت و معلول و رابطه اصل عليت با مقولاتي ديگر به تصوير درآمده است.

‫جهان‌بيني مبتني بر معرفت‌شناسي است، و از راه‌هاي متعددي چون علم، فلسفه و مذهب مي‌توانيم به جهان‌بيني رئاليستي و مطابق با واقع نائل گرديم. از ديدگاه شهيد مطهري جهان‌بيني الهي با براهين عقلي قابل اثبات بوده، و از راه‌هاي فطرت، عقل، عشق و عبادت مي‌توان به معرفت خدا دست يافت. از سوي ديگر، مساله اميد به آينده و نيز تعهد اخلاقي و مسئوليت‌پذيري فقط بر اساس جهان‌بيني الهي معقول و متصور است. در مجموع شهيد مطهري قائل به جادوانگي اخلاق و امور معنوي بوده، و طبعاً براي بعضي از احکام عقل عملي در رابطه با غايت، واقعيت عيني قائل است. او همچنين به رابطه عميقي بين عقل نظري و عقل عملي يا جهان‌بيني و ايدئولوژي معتقد است. از سوي ديگر، شهيد صدر در جهت اثبات جهان‌بيني الهي در ابتدا مي‌کوشد تا ادعاي مارکسيسم مبتني بر ايدئاليستي بودن جهان‌بيني الهي را رد کرده، و رئاليستي بودن آن را به اثبات برساند. از ديدگاه شهيد صدر، هم به‌دليل فلسفي و هم بر اساس دلايل تجربي، خدا و امور ماورايي قابل اثبات است. همچنين شهيد صدر معتقد است که ايدئولوژي مبتني بر جهان‌بيني است. نتيجه اين که جهان‌بيني در واقع شناخت هستي است، و هستي‌شناسي جز با عقل و حمايت وحي ميسر نيست. از ميان جهان‌بيني‌هاي مختلف مذهبي، فلسفي، علمي و عرفاني، فقط يک جهان‌بيني حق است، و آن همان است که با براهين فلسفي اثبات مي‌گردد؛ همان که در سطح کلي، جهان‌بيني اسلامي و ايدئولوژي اسلامي منطبق بر آن است، هر چند ممکن است در جزئيات و مصاديق آراي مختلفي در ميان پيروان آن وجود داشته باشد. بنابر اين، از ديدگاه اين دو انديشمند مسلمان، که با رويکرد فلسفي کلامي به تفسير دين مي‌پردازند، عقل و دين دو امر بيگانه از هم نبوده، و چه بسا از لحاظ رتبه در مباحث هستي‌شناسي، تقدم از آن عقل باشد که به اثبات مباني دين مي‌پردازد.