جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شهید صدر به عنوان یکی از پیشگامان عرصۀ تولید علم دینی، نظریه­ای متقن در این باب در نظر داشته که مطابق آن سعی کرده است اقتصاد اسلامی را پایه­گذاری کند؛ نظریه­ای که قابلیت تعمیم به سایر علوم انسانی دارد و در این پژوهش از آن به «نظریۀ توالد علمی جامعۀ دینی» تعبیر می­شود. بر اساس این نظریه صدر معتقد است علوم انسانی همواره وابسته و در چهارچوب مکتبی هستند که جامعۀ مورد مطالعۀ دانشمندان، آن را پذیرفته است. این وابستگی و ارتباط میان علم و مکتب، محور نظریۀ صدر در باب علم دینی قرار گرفته و بر اساس آن امکان تولید چنین علمی و همچنین ضرورت آن تبیین می­شود. فرایند تولید علم دینی از نگاه صدر نیز چنین تقریر می­شود که ابتدا فقیه به کمک بینش­ها و احکام دینی با روش اجتهادی و استفاده از رویکرد انسجام­گرایی، از روبنای شریعت به نظریه­های زیربنایی و اصولی مکتب دست می­یابد. سپس در صورت اجراشدن این مکتب در جامعه و قرارگرفتن رویدادهای جامعۀ اسلامی به عنوان داده­های روش تجربی، علوم دینی توسط دانشمندان علوم مختلف انسانی از دل جامعۀ دینی متولد می­شوند.

یکی از مهمترین و دقیقترین مسائل در فلسفة معرفتی فارابی، پرسش از ادراک و نسبت آن با نفس، عقل و ارتقاء وجودی است. فارابی در گسستی آشکار از ارسطو، نظریۀ منفعل بودن نفس در ادارک را بچالش کشیده و نفس را خالق ادراک دانسته است و بدین ترتیب بنیاد نظریۀ فعال بودن نفس را پیریزی کرده است. این دیدگاه در ادامه سنت فلسفی اسلامی بر آراء تمامی فیلسوفان، از ابن‌سینا تا علامه طباطبایی، تأثيرگذار بوده است. فارابي ادراک را با ظهور و حضور كه عمدتاً در فلسفۀ سهروردي و ملاصدرا مورد بحث است، پیوند داده و از منظر هستی‌شناسی ادراک دفاع کرده است. خلاقیت نفس در ادراک، مراتبی دانستن ادراک و معرفت، التفات به حیث ظهوری و وجودی معرفت، تفطن به دِهشی بودن معرفت در کنار اهمیت دادن بنیادین به ادراک حسی، نقد معرفتهای غیریقینی و طرح دیدگاهی بنیادین در باب معرفت یقینی، و بالاخره فرایندی تلقی کردن ادراک، از ابتکارات فلسفی فارابی محسوب میشود. در نوشتار حاضر بنحو تطبيقي كوشش خواهیم كرد مسئله ادراک و سرشت آن در انديشه فارابي را با نگاهي به آراء ساير فيلسوفان مسلمان بررسی کرده و اهمیت منظر فارابی در باب ادراک را بتصویر بکشیم.

وحی و نبوت از جمله آموزه ها و مفاهیم دینی است که بیش از هر مفهوم دیگری، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. فیلسوفان، حکما و متکلمان تبیین ویژه و خاصی از این مسئله ارائه داده اند؛ فارابی نخستین فیلسوفی است که به نحو روشمند و مبتنی بر اصول فلسفی از وحی سخن گفته و آنرا افاضه عقل فعال به قوه متخیله نبی می داند و نبی را به عنوان رئیس نخست مدینه فاضله معرفی می کند.ابن سینا نیز ادامه دهنده مسیر فارابی بود و به تبیین فلسفی وحی و نبوت پرداخت؛ اما او بین قضایای کلی وحیانی و قضایای جزئی وحیانی تفاوت قائل شد؛ بدین صورت که قضایای کلی وحیانی افاضه عقل فعال به عقل نظری نبی است و قضایای جزئی وحیانی،توسط عقل عملی از نفوس فلکی اخذ می گردند. شیخ الرئیس علاوه بر اثبات امکان نبوت، ضرورت آنرا نیز به اثبات می رساند؛ در حالی که نهایت تبیین فارابی، ثابت کننده امکان وحی بود نه ضرورت آن.متکلمان نیز به تبیین کلامی وحی و نبوت پرداخته و آنرا تحت دو عنوان «تکلم الهی» و «ضرورت نبوت» مطرح می کنند؛ متکلمان در پاسخ به این پرسش که: خدواند چگونه سخن می گوید؟ آراء و عقاید مختلفی را بیان کرده اند؛ و در زمینه ضرورت نبوت، عده ای از فرقه های کلامی، ارسال رسل از جانب خداوند را، واجب و ضروری شمرده و برخی دیگر آنرا جایز و ممکن می دانند.

مسأله اصالت ماهیت و اصالت وجود نزد فیلسوفان پیش از ملاصدرا مطرح نبوده است و یا اگر مورد توجه بعضی از فیلسوفان همچون شیخ اشراق قرار گرفته است به عنوان یک مساله فرعی و در ضمن دیگر مباحث فلسفی همچون اعتباریات و معقول ثانی طرح شده است.اما اصالت وجود نزد صدرالمتألهین نه به عنوان یک مساله فرعی بلکه به عنوان یک اصل رصین در صدر مباحث فلسفی قرار می گیرد و دیگر مباحث فلسفی مبتنی بر آن پایه ریزی میگردد. بسیاری از شارحان حکمت متعالیه معتقدند توجه به اصالت وجود و نگرش اصالت وجودی داشتن به مباحث فلسفی چهره بسیاری از مسائل فلسفی را دگرگون می کند و تبیین دقیق تری از آنها ارائه می دهد.و اساسا ملاصدرا توفیقات خویش در حل معضلات فلسفی و تولید ابتکارات متعدد فلسفی را مرهون همین نگرش اصالت وجودی است و محرومیت دیگر فلاسفه به جهت نگرش اصالت ماهیتی است که خواسته یا ناخواسته بر فلسفه آن ها سایه افکنده است. قضاوت در میزان تاثیر گذاری اصالت ماهیت و اصالت وجود در دیگر مباحث فلسفی و سهم هریک در تبیین دقیق و حل سریع و آسان مسائل فلسفی و همچنین تولید مباحث نوین فلسفی مارا بر آن داشت که آثار و لوازم اصالت ماهیت در اندیشه سه فیلسوف بزرگ یعنی ابن سینا ، سهروردی و میرداماد را در مقایسه فلسفه اصالت وجودی ملاصدرا مورد بررسی قرار دهیم و توفیقات هریک در حوزه های گوناگون فلسفی را برشماریم.

در مقاله حاضر دیدگاه علامه درباره چالش‌برانگیزترین مباحث مربوط به جاودانگی نفس، مسئله سعادت و شقاوت ذاتی، ادراکات اعتباری موردبررسی قرار می‌گیرد. علامه با تفکیک ادراکات اعتباری از ادراکات حقیقی، نظام معرفتی را مطرح می‌کند که پیش از ایشان در فلسفه اسلامی بی‌سابقه است. نظریه اعتباریات اجتماعی علامه به‌خوبی نحوه شکل‌گیری نظامات اجتماعی، زندگی جمعی و بنیان‌های اخلاق و حقوق را توضیح می‌دهد. در ادامه مقاله به بررسی نتیجه معرفتی نظریه «اعتباریات» در مسئله جاودانگی و نسبت ادراکات اعتباری و حیات پس از مرگ که از ابداعات ابتکاری معرفت‌شناسانه علامه است؛ می‌پردازیم. در این نوشتار کوشش نویسنده بر این است که به تبیین نظریه علامه طباطبائی در فناناپذیری نفس پرداخته و رابطه آن را با نظریه اعتبارات اجتماعی توضیح دهد. در پژوهش حاضر نظر علامه طباطبایی درباره وجود جوهری به نام نفس، استدلال علامه در اثبات جاودانگی نفس و ابداعات علامه در اعتباریات اجتماعی و نتایج و پیامدهای معرفتی آن در بحث جاودانگی نفس بررسی خواهد شد. اهمیت بحث جاودانگی نفس با ایضاح مفهومی نظریه اعتباریات که پیش‌فرض‌ معرفت‌شناسی علامه در موضوع جاودانگی است امکان‌پذیر خواهد بود. جایگاه این بحث نیز با فهم صحیح مبانی، مفاهیم، اهداف و روش بحث علامه امکان‌پذیر است. بدین منظور ابتدا باید روش صحیح علمی را جهت استخراج نتیجه مطلوب اتخاذ نمود.

نسبت میان عقل و ایمان یکی از مسائل جدال آمیز فلسفه دین محسوب می‌شود. رابطه میان عقل و ایمان همواره مناقشه برانگیز بوده است. اندیشمندان بسیاری مدعی شده اند که ایمان و عقل به هیچ وجه با یکدیگر سازگار نیستند البته در این بین خوانش های متعادل تری هم وجود دارد. در این پایان نامه به بررسی چگونگی تعامل میان عقل و باورهای دینی در فلسفه ابن سینا و اسپینوزا خواهیم پرداخت. در اینجا ما با دو نظام فکری متفاوت مواجه هستیم، از یکسو ابن سینا فیلسوفی مسلمان و از سوی دیگر اسپینوزا که به همه-‌در-خدایی اعتقاد دارد. با ملاحظه در آثار ابن سینا میتوان به وضوح تلاش وی را برای برقراری پیوند میان عقل و باور دینی مشاهده کرد. ابن سینا دغدغه آشتی دادن میان عقل و ایمان را داشته است. او هم به دستاوردهای عقلی و هم به ایمان و شریعت پایبند بوده است و ناسازگاری میان آنها نمی‌بیند. اسپینوزا به دنبال تفکیک عقل و ایمان است و از عقل گرایی حداکثری دفاع میکند. اسپینوزا قلمرو باور دینی را با قلمرو عقل از هم تفکیک میکند و با این تفکیک نشان میدهد که تعارضی بین عقل و ایمان نباید به وجود آید.

اندیشه شریعتی، به عنوان روشنفکری معاصر که خواهان اصلاح امور است، به میزان زیادی پیرامون شیوه زندگی ایده آل می ‌گردد و هدف وی به دست دادن اصول و معیارهای چنین زندگی ای است. اما بدون تعریفی دقیق از انسان و به دست دادن ‌ویژگی های اساسی انسان نمی توان زندگی ایده آل و اصیل را تعریف کرد. شریعتی سه ویژگی اساسی برای انسان مشخص می ‌کند که عبارتند از: خودآگاهی، اراده و آزادی. وی زندگی ای را ایده آل و اصیل می داند که مبتنی بر این سه ویژگی باشد. اما ‌خودآگاهی و اراده و آزادی وقتی معنا دارند که کارکردی داشته باشند و این کارکرد ساختن زندگی ای ارزشمند و اصیل ‌است. از طرف دیگر، هر زندگی مطلوب چارچوب و اصولی را نیاز دارد که باید بر طبق آن رفتار کرد؛ شریعتی این چارچوب ‌و اصول را ایدئولوژی می داند. چراکه از نظر او ایدئولوژی، برخلاف دیگر مجموعه باورها، اعتقاداتی است که نقشی واقعی در ‌زندگی ایفا می کند و می تواند فرد را به عمل وادارد. از نظر او، دیگر باورهای بشر، یعنی باورهایی که از حوزه های تخصصی ‌گوناگون مانند علم، فلسفه، دین نهادی و سنتی و غیره آمده اند نمی توانند منشاء عمل باشند؛ چون فقط ایدئولوژی و باورهای ‌ایدئولوژیک است که می تواند دغدغه آفرین و مسئولیت زا باشد و بدون دغدغه و احساس مسئولیت، فرد زندگی مطلوبی ‌نخواهد ساخت. از جهت دیگر، این ایدئولوژی محتوایی نیاز دارد و باید منبعی برای الهام داشته باشد. شریعتی دو جهان بینی ‌مادی و مذهبی را در کنار هم مقایسه می کند و نشان می دهد که جهان بینی مادی با غفلت از ویژگی های اساسی بشر، مانند ‌اراده و آزادی، نمی تواند محتوایی مناسب برای ایدئولوژی مطلوب باشد. همچنین، مذهب سنتی و نهادی، به دلیل اینکه به چیزی ‌اجتماعی و سنتی تبدیل شده است، اکنون دیگر آن کارکرد محرک گونه را ندارد. علاوه بر آن، شریعتی، دغدغه مندی و ‌مسئولیت پذیری را چیزی فردی می داند؛ به همین دلیل نتیجه می گیرد که مذهب می تواند همان ایدئولوژی باشد به این شرط ‌که تمامی خصوصیات ایدئولوژی، مانند منشاء اثر بودن و دغدغه آفرینی، را داشته باشد. او این را دین ایدئولوژیک می خواند. ‌در این تحقیق نتیجه گرفته می شود که زندگی ایده آل و مطلوب از نظر شریعتی زندگی ای است که با در نظر گرفتن سه ‌ویژگی اساسی انسان، خودآگاهی و اراده و آزادی، و بر مبنای یک ایدئولوژی مذهبی به دست می آید. همچنین نشان داده می ‌شود که منبع الهام و خاستگاه تفکر شریعتی هیچ مکتب غربی نیست بلکه آموزه های اسلامی با تفسیری نوین است.‌

معرفت شناسی، بحثی ضروری در عصر حاضر، به شمار می آید. بسیاری از پرسش ها و شبهات حول معرفت مطرح می شود. شناخت دیدگاههای معرفت شناسی فارابی به عنوان بنیانگذار فلسفه اسلامی و تأثیر گذار در فلاسفه بعدی ضروری است. با پژوهش کتابخانه ای و مراجعه به اصل کتب معلم ثانی به نتایج زیر دست یافتیم: 1. تقسیم علم به تصور و تصدیق برای نخستین بار 2. ارجاع علم به نفس حتی در حواس برخلاف فلاسفه یونان 3. اثبات وجود مراتب در علم حتی در تصور و تصدیق 4. مطرح کردن خودآگاهی و تعقل بالذات در علم 5. معرفت یقینی و ابتناء بر بدیهیات و اولیات در مسئله توجیه 6. تبیین متفاوت از قوه خیال و نظریه محاکات و مرتبط ساختن آن به بحث وحی و نبوت 7. اثبات تجرد نفس از طریق تجرد ادراک 8. تبیین معرفت کلی و جزئی و عدم نیاز به وجود افراد در تحقق معنای کلی، با مفاهیم وقضایای کلی معرفت بالوجه به معلوم حاصل می شود 9. شناخت حقائق اشیاء در حیطه قوای ادراکی بشر نیست 10. نظریه مهم اتصال نظریه بنیادی در بحث سعادت، وحی و نبوت، خلود نفس به شمار می رود 11. نظریه سعادت وی به عنوان یکی از ثمرات نظام معرفت شناسی ارتباط وثیقی با مباحث معرفت شناسی دارد 12. درمسئله علم خداوند، حق تعالی را در عین بساطت علم و عالم و معلوم و عقل و عاقل و معقول می داند. 13. در باب علم خداوند به جزئیات از صور مرتسمه شروع کرده و دیدگاه نهایی او با برگرداندن کثرات به وحدت و در نهایت طبق تقریری از کتاب فصوص الحکم به علم اجمالی در عین کشف تفصیلی تبیین می شود. 14. مسئله بقاء نفس در معاد به طور کامل وابسته به بحث معرفت شناسی است وی با توجه به روایات وارده تبیین عقلانی و معرفت شناسانه از بحث جاودانی نفس ارائه می دهد. 15. در توضیح رابطه معرفت و عمل، عمل را میوه معرفت به شمار می آورد. نظریات مهم معرفت شناسی معلم ثانی تأثیر چشم گیری در فلاسفه بعد از خود به ارمغان داشت.

«تجسم اعمال» یا همان رابطه تکوینی اعمال و اعتقادات انسان با لذات و آلام اخروی، یکی از مهمترین و پیچیده-ترین مسائل مطرح شده در معاد است. عرفا پیش از فلاسفه به این مساله اشاره کرده و زوایای آنرا بر اساس شهود و نقل، تبیین کرده‌اند. در این رساله سعی شده مبانی وجودشناختی و انسان‌شناختی ابن عربی و شارحان وی که در تجسم اعمال نقش مستقیم یا حتی غیر مستقیم دارند، مورد بررسی قرار گرفته و رابطه آنها با تجسم اعمال روشن گردد. در نهایت نیز به بررسی آثار و نتایج تجسم اعمال در عرفان اسلامی پرداخته شده است. عمده‌ترین مبانی وجودشناختی عبارتند از: وحدت وجود، تجلی، تطابق عوالم هستی و تجدد امثال. در بین مبانی مذکور، وحدت وجود و تجلی تاثیر غیر مستقیم در ایده تجسم اعمال داشته‌ و از سوی دیگر مبانی تجدد امثال و تطابق عوالم هستی، تاثیر مستقیم در شکل‌گیری این دیدگاه داشته‌اند. بر اساس این مبانی، چیزی در عالم هستی معدوم نشده و با توجه به ظهور و بطون تجلیات، مرگ عبارت است از انتقال عالم ظهور به عالم بطون و تجسم اعمال چیزی جز اظهار همان باطن نخواهد بود. لذا اعمال انسان از بین نرفته و در عوالم دیگر عینیت و ظهور خواهند یافت. در بخش مبانی انسان‌شناختی نیز ابتدا به بررسی ماهیت انسان و امکان شناخت او در دید عارفان مسلمان پرداخته شده و در ادامه قوای باطنی انسان تحلیل شده است. در بین قوای باطنی، قوه خیال از جایگاه ویژه‌ای نزد عرفا و خصوصاً محیی الدین برخودار است. از نظر او خیالْ ظرفی برای تلطیف محسوسات یا تجسم معانی است و راه ادراک این معانی تجسم یافته در عالم مثال نیز قوه خیالی است که خداوند در وجود انسان قرار داده است. تجرد برزخی قوه خیال نیز یکی از مقدمات اثبات تجسم اعمال است که از برخی عبارات محی الدین قابل دست یابی می‌باشد. انسان کامل نیز با توجه به این‌که از سویی واسطه بین خدا و خلق است و از سوی دیگر نسبت او به عالم هستی به منزله نفس ناطقه انسان به بدن اوست و تمامی عالم هستی تحت تدبیر وی اداره می‌شود، نقش بسزایی در اثبات تجسم عمل و اعتقاد دارد. در آخرین بخش رساله نیز به آثاری همانند: رابطه تکوینی و سنخیت عمل و جزاء، اتمام حجت بر مجرمان، خلود، از بین رفتن غفلت و توجه نسبت به اعمال و افکار اشاره شده است. عمده‌ترین بحث مطرح شده مربوط به خلود مجرمان در دوزخ است که ابن عربی با توجه به مبانی فکری خود به انکار این نتیجه پرداخته است. در بین هفت مبنای انقطاع عذاب(سبقت رحمت بر غضب، طاعت و معصیت، منشا عذاب، وعد و وعید، کمال نهایی انسان، جبرگرایی و عبودیت عمومی) که شیخ مطرح کرده است، دو مبنای سبقت رحمت بر غضب و منشا عذاب، شالوده تفکر او در دیدگاه انقطاع عذاب را تشکیل می‌دهد که مورد اول دچار مغالطه عدم تکرار حد وسط است و مبنای اخیر با توجه به تبدیل شدن فعل به ملکه راسخ نفسانی و جوهر ثانویه انسان، قابل نقد است.