جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

آیا باور به خدا نیازمند استدلال های پیچیده فلسفی است؟ نظر رایج در میان فیلسوفان این بوده است که اعتقاد به هر چیزی باید براساس وجود شواهد و قرائن باشد در غیر این صورت چنین اعتقادی نادرست و حتی غیراخلاقی است. این دیدگاه قرینه گروی نامیده می شود. بیشتر فیلسوفان شاهد و قرینه را استدلالی قیاسی می دانستند که در نهایت بر گزاره های بدیهی(بی نیاز از استدلالی دیگر) مبتنی باشد. در نیمه دوم قرن بیستم تعدادی از فیلسوفان دین مسیحی با اثبات غیر قابل دفاع بودن این دیدگاه و ارائه دیدگاهی با نام معرفت شناسی اصلاح شده معتقد شدند متدینان می توانند گزاره "خدا وجوددارد" را نیز مانند گزاره های بدیهی بدون وجود دلیل بپذیرند و بدین ترتیب اعتقاد به وجود خداوند را بی نیاز از اقامه استدلال دانستند. در جهان اسلام نیز گروهی که به پیروان نظریه تفکیک مشهورند و آموزه اصلی آنها جدا کردن علوم بشری از علوم الهی( و به ویژه آموزه های قرآن کریم) است. با استناد به قرآن کریم معتقد شدند که انسانها به طور فطری خداوند را می شناسند و بنابراین شناخت خداوند و به تبع آن اعتقاد به او نیازمند به تحصیل و استدلال نیست. برخی وجوه تشابه این دو دیدگاه عبارتند از: خدادادی بودن علم به خدا، نقش عواملی مانند تفکر در مخلوقات خداوند و عبادت در شکوفایی علم به خدا، بازدارندگی گناه از شکوفایی این علم.

هدف از این رساله، سامان دادن سخنان پراکنده استاد مطهری به صورت یک نظریه منسجم برای تبیین امکان دیندار زیستن در جهان معاصر است.مباحث پایان نامه در دو بخش تنظیم شده است. بخش اول با عنوان کلیات، مشتمل بر چهار فصل است. در فصل اول، تاریخ مواجهه ایرانیان با تجدد بررسی شده است. درفصل دوم، عوامل موثر بر موضعگیری متفکر در مساله سنت و تجدد بحث شده است. فصل سوم به روش های ممکن برای بررسی مساله سنت و تجدد و همچنین سیری که هر متفکر در پاسخگویی به این مساله اتخاذ می کند اختصاص دارد. فصل چهارم محورهای پژوهشی مختلفی که ذیل مدخل سنت و تجدد قابل بررسی است مورد مداقه قرار گرفته است. بخش دوم پایان نامه ذیل چهار فصل به بررسی مساله سنت و تجدد نزد استاد مطهری پرداخته است . تاریخچه زندگانی و تحولات فکری استاد مطهری در فصل پنجم، نگاه استاد مطهری به راه حل های پیشینیان در فصل ششم، مبانی مهم در مواجهه استاد مطهری با سنت و تجدد در فصل هفتم و بالاخره راه حل استاد مطهری برای معضل سنت و تجدد در فصل هشتم آمده است. براساس نتایج حاصل از تحقیق، استاد مطهری مساله سنت و تجدد را بیشتر تحت عنوان" امکان دیندار زیستن در جهان معاصر" می دید. وی با توجه به مبانی فلسفی خود(رئالیسم) نیازی به تئوری پردازی در حوزه مباحث نظری احساس نمی کرد. اما در حوزه عملی، پس از کنار نهادن پاره های تحریف شده دین و انحرافات زمانه نوین، برای جمع بین اسلام اصیل و مقتضیات زمانه راه حل خود را در دومرحله مکمل هم مطرح کرده است. در مرحله اول، باطرح نظریه فطرت، درحوزه انسان شناسی، درصدد اثبات امری ثابت در وجود انسان است تانیاز همیشگی وی به دین را مدلل سازد. ودر مرحله دوم، پس داز قبول وقوع تغییراتی در احتیاجات واقعی انسان، با استفاده از مباحث مطرح دراصول فقه، به بیان مکانیسم درونی اسلام برای انطباق یافتن با این مقتضیات زمانه می پردازد. نظریه وی، اگرچه کاملا" بی اشکال نیست، اما برای حل این معضل، به نحوی که نه به خلوص دین لطمه ای وارد شود، ونه به توانایی دین دربرخورد با معضلات زمانه، راهی رابرای محققان و اندیشمندان بعدی بازکرده است

هدف از این پژوهش، بررسی ارتباط عقل و وحی از دیدگاه شهید مطهری و پاسخ یابی به سوالاتی نظیر آیا ایمان به یک نظام اعتقادی دینی ، همواره بایستی مطابق با معیارهای عقلانی باشد؟ آیاتمسک به باورهای دینی، فهم و دفاع از آن باورها، به وسیله عقل و تعقل جایز است یاخیر؟ می باشد. تحقیق حاضر که به روش تاریخی تحلیلی انجام یافته، در دوبخش تنظیم شده است. بخش اول، طی سه فصل به بررسی دیدگاه شهید مطهری در مساله عقل و وحی می پردازد. دربخش دوم، مشی عملی شهید مطهری در اصول اعتقادات مورد نقد و بررسی قرار می گیرد. یافته های تحقیق نشان می دهد که پروژه عقلانی کردن شریعت در کار شهید مطهری به طور کلی موفقیت آمیز بوده است و ایشان در فهم پذیر کردن آموزه های اساسی دین اسلام و مذهب تشیع، قدمهای بس مهم و قابل تقدیر برداشته اند. تلاش شهید مطهری در عقلانی کردن اصول دین، بر ایمان، یقین و اعتقاد مسلمانان افزوده و بسیاری از مترودین را به وادی ایمن یقین رهسپار نموده است. اما استفاده وسیع این بزرگوار از متافیزیک صدرایی در تبیین و تفسیر گزاره های دینی و پی ریزی نظام شریعت برپایه این فلسفه، به نوعی یکسان گرفتن جهان نگری و متافیزیک صدرایی بوده است. این رویکرد دارای خطراتی چون کاهش میل و رغبت عوام به دین، تعریف برخی از عقاید دینی به نفع اصول کلی مابعدالطبیعی نظام متافیزیکی توسط متافیزیسین و فراموشی الهیات به دنبال متروک شدن نظام متافیزیکی می باشد.

متفکران مسلمان و مسیحی عموما" در موضوع ایمان نظریه پردازی کرده اند . برای دستیابی به حوزه معنایی ایمان باید مشخصه های اصلی مفهوم ایمان را به دست آورد که این شیوه در مورد کلیه مفاهیم انتزاعی کاربرد دارد . نظریه پردازی متالهان و متفکران مسیحی به دو حوزه نظریه های گزاره ای یا اراده گرا و نظریه های غیر گزاره ای قابل تقسیم است . این تقسیم بندی متناظر با مذاهب کاتولیک و پروتستان است . مشخصه هایی که می توان آن را به عموم این نظریه های نسبت داد عبارت است از خردپذیری ایمان ، تفاوت ایمان با علم و عقل ، حضور اراده در تحقق ایمان ، معرفت نبودن ایمان . همچنین عموم نظریه ها را می توان در جهت تبیین ایمان دینی ارزیابی نمود. در حوزه اسلامی مشخصه های برشمرده شده از اقرار زبانی و عمل ظاهری تا تصدیق قلبی و معرفت باطنی نوسان داشته است . خارج بودن عمل از حوزه مفهومی ایمان و تعبیر ایمان به دلبستگی درونی پسندیده ترین مشخصه های برشمرده شده در حوزه اندیشه اسلامی ارزیابی می گردد . متعلق ایمان جایگاه قابل توجهی در بحث ایمان دارد ولی ارتباطی به مفهوم ایمان ندارد. هرچند می تواند در گونه بندی ایمان موثر باشد . پذیرش گونه برای ایمان به معنی پذیرش زیستهای مومنانه متفاوت است که این تفاوت گاهی به تفاوت متعلقات ایمان و در مواردی به تفاوت خاستگاه و تعریف ایمان باز می گردد. در قرآن ایمان آوردن فرآیندی دوسویه معرفی شده است : عطای خداوند و اراده و پذیرش انسان در طول یکدیگر زمینه ایمان آوری را مهیا می سازند . مومن ، صاحب بینش ، آینده نگر و صاحب قلب پذیرا و ایمان آوردن او فعلی دلیل پذیر و عقل پسند است ، اما دلیل محور نیست . عمل صالح جزء ایمان به شمار نمی رود و گناهکاری مومن او را از دایره ایمان خارج نمی سازد . مومنین به توبه و تذکر و نو کردن ایمان خود ترغیب شده اند . تسلیم ، توکل ، اطمینانن و خشوع با ایمان قابل جمع هستند اما در مفهوم ایمان نمی گنجند . در آیات قرآنی توصیفی که ایمان ر مشخصا" امری فطری بنامد به چشم نمی خورد . معرفی قلب به عنوان جایگاه ایمان ( تصدیق قلبی ) ، مطلوبیت ایمان دینی ، تفاوت ایمان با علم و عقل ، پذیرفتن نقش اراده در ایمان از ویژگیهای مشترکی است که همسویی نظریه های ابراز شده در موضوع ایمان را با آموزه های قرآنی تایید می کند . قرآن متعلقات مختلفی برای ایمان برشمرده است اما نمی توان این متعلقات را جز در یک مورد ایمان به حق و ایمان به باطل ) گونه ساز دانست . شاید نزدیکترین رای به صواب این باشد که در قرآن گونه های مومنی کردن آمده است نه گکونه های ایمان . متعلق ایمان مطلوب قرآنی خداوند است و آنچه بر حضرت محمد (ص) نازل شده است . بررسی ویژگیهای مومن مطلوب قرآنی بیانگر این حقیقت است که قرآن در صدد ارائه الگویی موفق برای انسان، در صحنه زندگی دنیایی است .

هدف از این پژوهش، اثبات ضرورت بعثت انبیاؤ و نقد ادله فلاسفه و متکلیم اسلامی با توجه به شبهات جدید است. این رساله سعی دارد تادر پرتو بازنگری آراء و عقاید دانشمندان اسلامی نقاط ضعف و قوت آنها را باز نماید و با پرداختن به مساله رقابت علم و دین، در حد امکان صورت مساله تعارض علم و دین را روشن سازد. تحقیق حاضر که به روش کتابخانه ای انجام یافته، مشتمل بر پنج فصل است. فصل اول، اختصاص به بررسی نظریه فیلسوفان اسلامی پیرامون ضرورت بعثت انبیاء دارد. در فصل دوم، نظریه متکلمان اسلامی در زمینه مورد بحث مورد بررسی قرار می گیرد. درفصل سوم، دیدگاه عارفان مسلمان در زمینه ضرورت بعثت بررسی می شود. فصل چهارم، به دیدگاه جامع گرایانه در باب ضرورت ارسال پیامبران می پردازد. نهایتا" فصل پایانی رابطه علم و دین را مورد مطالعه قرار می دهد. براساس نتایج حاصل از تحقیق، دیدگاه دنیوی بودن جهت گیری دعوت انبیاء در تفکر سنتی اسلامی به حکیمان به ویژه فلاسفه منشاء نسبت داده شده است. مهمترین احتجاج آنها، استناد به دلیل حکیمان در اثبات نبوت است. زیراآنچه در استدلال حکیمان حد وسط قرار می گیرد، امری دنیوی است. نظریه غالب در کلام سنتی پیرامون بعثت،" لطف انگاری" نبوت است از نظر متکلمین اسلامی خداوند به دلیل مصالحی انسان را مکلف کرده و پیامبر به منزله لطف خدا بر مکلفان در جهت راهنمایی و ارشاد آنها ارسال شده است. عارفان مسلمان دراین زمینه دیدگاهی فردگرایانه دارند. برهان عرفا درباب ضرورت بعثت، مبتنی بر اصل وجود زندگی ابدی برای انسان است. دیدگاه جامع گرایانه درزمینه مورد بحث براین باور است که تعالیم پیامبران همه شؤون حیات بشر اعم از زندگی دنیوی و اخروی را شامل می شود و پیامبر(ص) به دلیل خاتمیت پیامی جامع و کامل برای بشر آورده است. پیشرفت علم و کاسته شدن از تقدس و منزلت دین در غرب باعث شد تابرخی علم را جایگزین دین بدانند و حتی فلسفه و عنوان محصول فکر بشری رقیب دین تلقی گردید. متفکران مسلمان نظیر فاربی، علامه طباطبایی و شهید مطهری با تبیین این مساله، زبان علم و دین را تنمایز و در اکثر موارد عقل و وحی را مکمل یکدیگر معرفی کرده اند.

از آنجا که اذهان به طور عادی ماهیات را می‎شناسند نه وجودات را، لذا غالب بحثهای فلسفی از ابتدا به سبک اصالت ماهیت مطرح شده است، هر چند به حکم برهان در بعضی موارد از آن شیوه عدول کرده و سخنانی گفته‎اند که با اصالت وجود سازگارتر است. دلائل بوعلی و شیخ اشراق درباره ماهیت نداشتن واجب الوجود از این قبیل است؛ بنابراین بعد از هزارها موشکافی فلسفی است که اصالت وجود و اعتبار ماهیت ثابت می‎شود. صدرالمتألهین که بیش از هر فیلسوف دیگری در این باب سخن گفته و دراثبات آن کوشیده است خود روزگاری طرفدار اصالت ماهیت بود تا این که بنا به قول خود از جانب حقتعالی هدایت یافت و به اصالت وجود گرایید. اصالت وجود تأثیرات فراوان در سایر مسائل فلسفه دارد. به طوری که مبنای اصالت وجود، پایه و اساس اغلب تحلیل‎های فلسفی ملاصدرا است؛ بدین معنی که برخی ازمباحث فلسفی صدرالمتألهین تنها بر منبای اصالت وجود قابل طرح‎اند و اگر اصالت وجود را کنار بگذاریم این مباحث دیگر قابل طرح نخواهند بود و همچنین قائل شدن به اصالت وجود لوازم و نتایج معنایی وسیعی به دنبال دارد؛ یعنی بسیاری از مسائل فلسفی اگر بر مبنای اصالت ماهیت لحاظ شوند، یک معنا دارند و اگر بر مبنای اصالت وجود لحاظ شوند، معنای تازه ومتفاوتی پیدا می‎کنند.

قرن پنجم پیش از میلاد را می‎توان سرآغاز شکاکیت دانست، چون قبل از آن شک و تردیدی در امکان علم به واقعیت نبود. در این قرن با ظهور سوفسطاییان، امکان حصول علم به واقع مورد تردید قرار گرفت. ما در این رساله ضمن بیان کلیاتی در باب شکاکیت، نگاهی به شکاکان قدیم و سوفسطاییان انداخته‎ایم و پس از آن شک روشی دکارت را مورد نقادی قرار داده‎ایم؛ چون او حد فاصل میان فلسفه قدیم و جدید و پدر فلسفه جدید است. دکارت درصدد یافتن راهی برای شناخت حقیقت بود و به همین دلیل ابتدا در همه چیز شک کرد و تلاش نمود که به یقین برسد. نگارنده بر این اعتقاد است که علاوه بر شک روشی دکارت، فلسفه دکارت به دلیل قول به ثنویت ذهن و عین، زمینة نوعی شکاکیت واقعی را پی‎ریزی کرده است. در ادامه به شکاکیت هیوم پرداخته‎ایم و اثبات کرده‎ایم که نتیجه منطقی آرایش شکاکیت است و آن را مورد نقادی قرار داده‎ایم. پس از آن به کانت پرداخته‎ایم چون اهمیت نقش کانت در فلسفه جدید تا آنجاست که مورخان فلسفه، فلسفه جدید را به دو دوره قبل و بعد از کانت، تقسیم کرده‎اند، چنانکه فلسفه یونان را به دو دوره قبل و بعد از سقراط تقسیم کرده‎اند. نگارنده معقتد است که کانت با پذیرش و تعمیم اشکال هیوم در باب علیت و پیشینی کردن آن‎ها به شکاکیت رسیده است و آدمی را ناتوان از شناخت واقع دانسته است. به همین دلیل کانت معتقد است که عقل نظری فقط پدیدارها را درک می‎کند و از ادارک شیء فی نفسه ناتوان است. شکاکیت کانت زمینه ساز شکاکیت‎های بعد و پیچیده‎تر از شکاکیت‎های قبل از اوست، چون در واقع شکاکیت خام گذشته که ناشی از اصالت واقع خام بود به شکاکیت‎های پیچیده‎ای تبدیل شد که کانت آن را ارائه کرد یا زمینه ساز آن شد. در پایان به نقد و بررسی مدعا و ادله شکاکان پرداخته‎ایم. ابتدا مدعای آن‎ها را مورد نقادی قرار داده‎ایم و سپس نگاهی نقادانه به بعضی از ادلة آن‎ها انداخته‎ایم.

از جمله اتهامات ناروایی که بر فلسفه اسلامی وارد شده، این است که آنچه فلسفه اسلامی نامیده می شود، اگر هم جایز باشد بر آن نام فلسفه اطلاق و آن را مقید به قید «اسلامی» کنیم، همانی است که فیلسوفان درجه اولی همچون ابن سینا، شیخ اشراق و ملاصدرا بیان کرده اند و اگر از اشکال ناکارامدی آن صرف نظر کنیم، هیچ جای توسعه ای در آن نیست. از این رو صرف عمر و هزینه برای آموزش و پژوهش در باب آن، جز دور معیوب و آب در هاون کوبیدن و باد پیمودن نیست.ادعای ما در این مقاله آن است که اولا فلسفه اسلامی منحصر به ابداع و ابتکار سه فیلسوف نامبرده نیست.ثانیا فلسفه اسلامی از جهات متعددی جای توسعه و نظرورزی دارد و سال های متمادی می تواند از اندیشمندان دلربایی کند و ذهن و زبان آنها را به خود جلب نماید.