جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ناشر: این مجموعه با هدف آشنایی با گوشه ای از اندیشه های ناب اعتقادی استاد برجسته معارف وحیانی فقیه اهل بیت علیهم السّلام آیت الله میرزا مهدی اصفهانی ره گردآوری شده است. مقالات ارائه شده در این مجموعه غالبا در جای دیگر انتشار یافته است که با ویرایش دوباره به انضمام چند مقاله به سفارش موسسه و زندگی نامه مرحوم میرزا در سامانه ای نو باز نشر می یابد.

آموزۀ بداء یکی از اعتقاداتی است که در روایات شیعی تأکید فروانی بر آن شده است. یکی از مسائلی که باید ذیل این اصل مورد بررسی قرار گیرد بداءپذیری امر محتوم است، که در این پژوهش رویکردهای فلسفی و کلامی معاصر در این باب مورد مطالعه قرار گرفته است. برای این منظور، در میان فیلسوفان معاصر، علامه طباطبایی، و در میان متکلمان، آیت‌الله خویی و میرزا مهدی اصفهانی انتخاب شده‌اند. نوشتار حاضر بر آن است تا نشان دهد: اولاً، در میان عالمان مذکور تنها میرزای اصفهانی، ضمن پذیرش امکان بداء در امور محتوم، وقوع آن را می‌پذیرد. ثانیاً، اگرچه علامه طباطبایی با قاطبۀ فیلسوفان در باب «ارادۀ ذاتی خداوند» اختلاف نظر دارد، او نیز امر محتوم را تغییرناپذیر می‌داند، چرا که بنا به تصریح خودش اختلاف وی با حکیمان پیشین لفظی است. ثالثاً، اگرچه آیت‌الله خویی و میرزای اصفهانی در مباحث «علم و ارادۀ الهی» اشتراکاتی دارند، مسئلۀ «تکذیب رسل توسط خداوند» باعث شده تا دیدگاه‌های متفاوتی اتخاذ کنند.

جریان موسوم به مکتب تفکیک که پایه‌گذار آن میرزا مهدی اصفهانی و شاگردش شیخ محمود حلبی است، یکی از دیدگاه‌هایی است که برای تبیین معارف الهی و نحوه نیل به آن شکل گرفته است. بانیان این مکتب برهان‌آوری و عقلانیت را حجاب اصلی رسیدن به عمق مطالب و معارف دین شمرده و به مقابله با آن پرداخته‌اند. ایشان دلیل به اشتباه افتادن فلاسفه و متکلمین را اهل برهان و تعقل بودن آنان دانسته و در راستای نقد آن معتقدند تمام معقولاتِ بدیهی ظلمت بوده و طلب معرفت از این راه عین گمراهی و ضلالت است و برهان‌آوری در کسب معرفت مساوی با ابطال و هدم اسلام می‌باشد. مقاله حاضر، با روش توصیفی و تحلیلی، ضمن نشان دادن جایگاه عقل و برهان در مکتب تفکیک به نقد نحوه حصول معرفت از منظر این مکتب پرداخته است. برررسی معرفت شناسی دینی در مکتب تفکیک نشان می‌دهد با طرد عقلانیت در این مکتب و عدم ارائه ملاکی معتبر در سنجش معارف دینی و نبود راهی برای تعامل با دین‌گریزان به عنوان ملاک مشترک، مهم‌ترین نقاط ضعف مبانی معرفت‌ شناسی در این مکتب است.

مبانی معرفت‌شناسی میرزا مهدی اصفهانی(ره) بر پایۀ نظریۀ فطرت، در حوزۀ زبان‌شناسی، جهان‌شناسی و خداشناسی شکل یافته است. به باور وی، فطرت در معنای عام و گستردۀ آن، مواجهۀ مستقیم عاقل با جهان خارج و حذف صورت و تصورات ذهنی در ساحت تعقل و اندیشه است. نور علم و عقل، اشیای خارجی را برای عاقل روشن می‌کنند و صورت‌های ذهنی دخالتی در فرآیند شناخت ندارند. اما شناخت خداوند، به معرفت فطری است نه با صور عقلی و نه با نور علم و عقل. معرفت فطری خدا همان دریافت معرفت الله از خداست و انسان با همین شناخت وارد نشئه دنیا می‌شود. درک احاطیِ خداوند ممتنع است و تنها راه معرفت عقلی، خروج از حدین است.

یکی از نخستین محصولاتی که توسط ملاصدرا در زمینه مستعد حکمت متعالیه به بار نشست، نظریه توفیق و هماهنگی میان عقل و وحی است. حکمت متعالیه ملاصدرادر مقام داوری تنها به برهان ملتزم است. معارف دینی از نظر حکیم متاله از سه راه ظواهر نصوص، عرفان و حجت عقل قابل تحصیل است. در این میان، ادله نقلی تنها با احراز چند شرط مهم از جمله عدم تعارض با اصول عقلی قابل اعتنایند. بدین ترتیب هیچگاه میان دلیل عقلی که دلالتش قطعی است و دلیل نقلی (با دلالت ظنی) معارضه ای رخ نداده و در صورت وقوع، دلیل عقلی ترجیح می یابد. برخی از پیروان حکمت متعالیه میان عقل و بخش های مختلف معارف دینی نسبت هایی چون معیار و میزان، مصباح و سرانجام مفتاح یافته اند. ملاصدرا در اجرای عملی طرح توفیق میان عقل و دین، به اثبات فلسفی معاد جسمانی نیز اقدام می کند. این تلاش او از جهاتی چند قابل تامل است. در ادامه، نظریه «وحدت حقیقت فلسفی و حقیقت دینی» به عنوان مبنای طرح توفیق عقل و دین مطرح شده و برخی از آرای مخالفان گزارش می شود. سرانجام تفاوت روی آورد متالهانی چون طباطبایی با نگرش صدالمتألهین مورد تاکید قرار می گیرد.

این مطلب برگرفته از گفتار چهارم کتاب جریان شناسی فکری ایران معاصر به قلم حجت الاسلام عبدالحسین خسروپناه منتشره در سال ۱۳۸۸ شمسی و به همت موسسه حکمت نوین اسلامی می باشد.

مباحث علم­ شناختی در ادبیات تفکیکی جایگاه درخور اهمیتی دارد. در این نگرش دیدگاه‌های ویژه­ای درباره چیستی علم، رابطه آن با نفس، ارزش علم و چگونگی به‌دست‌آوردن آن وجود دارد. این دیدگاه‌ها می­تواند نقش چشمگیری در منطق فهم دین، معرفت‌شناسی دینی و علوم و معارف اسلامی ‌در پی داشته باشد. مقاله پیش‌ رو بر آن است مهم‌ترین مسائل مطرح‌شده در این مبحث را بررسی و داوری کند. برایند پژوهش آن است که ادعای تفکیکیان در مباینت علم و نفس نادرست و دلایل آن مخدوش است و به سنجش­ ناپذیری معرفت می­ انجامد.

موضوع کتاب حاضر، بررسی و تحلیل کاربرد قیاس در اصول و فروع دین است. کتاب در پنج فصل و با زبانی علمی ـ فلسفی تدوین شده و مستند به آیات و روایات و متون منطقی و فلسفی است. هدف از نگارش اثر، شرح و تبیین آرای «میرزای اصفهانی» و نقد افکار ایشان است. «معنای لغوی و اصطلاحی قیاس»، «ایرادات عقلی میرزای اصفهانی به قیاس»، «شواهد نقلی بر نفی قیاس در دین»، «پاسخ به نخستین ناقدان میرزای اصفهانی در بحث قیاس» و «پاسخ به ناقدان اخیر مرحوم میرزا در بحث قیاس»، محورهای اصلی پژوهش حاضر هستند.