جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هر فعلی که از انسان سر می‌زند صورتی دارد که پس از انتقال به نشئه‌ی دیگر بر عاملش نمایان می‌گردد و از این به تجسّم اعمال تعبیر می‌شود؛ تجسّم اعمال موضوعی فلسفی و مهم و محوری در دین اسلام است، حقیقتی است که آثار آن، بعد از ارتحال شخص از دنیا مشخص می‌شود. از جنبه فلسفی، قرآنی و روایی تاکنون مورد اهتمام بزرگان بوده است. موافقان و مخالفان بسیاری نیز در این امر اظهارنظر نموده‌اند. علامه حسن‌زاده آملی از موافقان مبحث تجسّم اعمال هستند و این مسئله را از آیات الهی قرآن کریم و روایات تحلیل نمودند. این پژوهش که با روش توصیفی_تحلیلی انجام شده گویای این است که از نظر علامه حسن‌زاده آملی، انسان در این نظام احسن و متقن الهی خودش را می‌سازد، اعمال آدمی ملکاتی می‌شوند که این ملکات بذر صور ساز برای آن نشئه‌اند. با توجه به آیات قرآن کریم و روایات، جزایی که به انسان داده می‌شود مطابق با علم و عمل اوست، هر عملی از عاملش جدا نمی‌گردد. تمامی اعمال و سکنات و اقوال و حتی نیّات هر نفسی در نشئه دیگر برایش متجسّم می‌شود، گویا هر آن چیزی که در درونش بود بروز پیدا می‌کند و به‌صورت انواع حیوانات برایش هویدا می‌گردد.

مسئله نفس و قوای آن موضوعی است که درباره‌ی آن مسائل زیادی مطرح است که فیلسوفان و متکلمین در جهان اسلام همواره پیرامون آن پژوهش و تأمل می‌نمودند در بحث از قوای نفس ، قوه خیال ازجمله موضوعاتی است که موردتوجه اندیشمندان مسلمان بوده است که تأملات درباره‌ی قوه خیال و تجرد آن سبب ارائه‌ی نظرات و دیدگاه‌های مختلفی به‌وسیله‌ی متفکران در جهان اسلام گردید شاید مهم‌ترین مسئله درباره‌ی قوه‌ی خیال مسئله تبیین تجرد آن است. برخی اندیشمندان به مادی بودن قوه‌ی خیال اذعان می‌نمایند و عده‌ای دیگر به تجرد آن اعتقاددارند و در دفاع از این دو دیدگاه پیرامون هر یک استدلال‌هایی را بیان می‌دارند. هدف پژوهش حاضر بررسی و تبیین تجرد قوه‌ی خیال از دیدگاه علامه طباطبایی و حسن حسن‌زاده آملی است. در این رابطه محقق تلاش می‌کند با روش توصیفی تحلیلی دیدگاه هریک از دو تفکر بزرگ جهان اسلام را مطرح نموده سپس مورد ارزیابی قرار دارد. با مراجعه به آثار این دو دانشمند نتیجه این پژوهش آشکار می‌سازد که هردو اندیشمند مذکور به تجرد قوه خیال اعتقاددارند و در دفاع از تجرد آن استدلال‌هایی را ارائه می‌نمایند. بحث از قوه خیال و تجرد آن ازاین‌جهت اهمیت دارد که برخی متفکران در جهان اسلام در تبیین مسئله وحی از قوه‌ی خیال کمک می‌گیرند لذا درواقع به‌طور غیرمستقیم بحث از قوه خیال و تجرد آن به بحث از وحی و کیفیت آن مرتبط می‌گردد. ازاین‌روی، از نتایج بحث از قوه‌ی خیال و تجرد آن بسترسازی برای فهم مقوله مهم دینی یعنی وحی است. بعد از بیان دیدگاه دو شخصیت برجسته مذکور در جهان اسلام، محقق سعی نموده است تا وجود تمایز در اندیشه آن‌ها را درباره‌ی قوه‌ی خیال و تجرد آن بیان نماید.

باور یا عدم باور به وجود عالم مثال که در واقع حد وسط و برزخ میان عالم عقل و عالم ماده است، از جمله مسائل مهم و اساسی است که از نوع بینش فلسفی و روش خاص هر فیلسوف ناشی می‌شود. برخی از حکما به وجود این عالم باور داشته و برخی دیگر آن را نفی کرده و در صدد انکار آن برآمده‌اند. حسن‌زاده آملی از جمله فیلسوفانی است که به وجود عالم مثال باور داشته و سعی در اثبات آن کرده است. وی همانند ملاصدرا، دلیلی را که شیخ اشراق برای اثبات این عالم اقامه کرده است، ناکافی و ناتمام دانسته است. افزون بر این، وی کوشیده است به برخی از استدلال‌های منکران این عالم پاسخ دهد که این مطلب از مواجهۀ وی با دیدگاه ملاعبدالرزاق لاهیجی دانسته می‌شود. در همین راستا در این مقاله تلاش شده است تصویر کامل و روشنی از دیدگاه حسن‌زاده آملی ـ در ضمن بیان چند مسئله‌ـ پیرامون عالم مثال ارائه شود و در برخی موارد، مطالب وی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.

نگارندگان این جُستار، با تأکید بر اینکه قرائت رایج از حکمت متعالیه، روایت سفر نفس از خلق به حقّ است روایت نهائی را روایتی مطابق با سفر از حق به خلق معرفی می کنند. برای تدارک این روایت، به روش توصیفی - استنباطی، نشان داده می شود که روایت دوّم که در آثار خود ملاصدرا به صورت ضمنی وجود دارد، در اندیشه علامه حسن زاده در «معرفت نفس» با صراحت بیشتری دنبال می شود، به نحوی که می توان معرفت نفس علامه حسن زاده را تداوم و تکمیل قرائت متأخّر ملاصدرا از حکمت متعالیه دانست. تحلیلها و استنباطها از معرفت نفس علامه حسن زاده، نگارندگان را به پنج اصل فلسفی هدایت کرده که عبارتند از وحدت شخصی وجود، روحانیۀ السّوس بودن نفس، حرکت حبّی، انتشای ادراکات، اتّحاد اندکاکی؛ که به ترتیب جانشین اصول پیشین می شوند. مجموعه این اصول و روایت مبتنی بر آنها، ما را به تصویری از نفس انسانی می رساند که با تصویر اشتدادی کاملاً متفاوت است. «نظریه انکشاف» عهده دار تبیین این تصویر است. این مقاله در مقام تبیین مبانی فلسفی نظریه انکشاف ارائه می شود و پیگیری مدّعا و محتوای اصلی این نظریه، به عنوان نظریه ای در انسان شناسی فلسفی، و مؤلّفه های وجودی نفس در آن را به پژوهش های بعدی موکول می‌کند.

حجت‌الاسلام والمسلمین حسن میلانی از جمله روحانیونی است که ورود عرفان و فلسفه را در فکر اسلامی بر نمی‌تابد و آن‌ را جز گمراهی نمی‌داند. وی مولانا جلال‌الدین بلخی را شخصیتی معرفی می‌کند که افراد بیگانه، او را به فرهنگ اسلامی وارد کرده‌اند و به‌واسطه‌ی آن، فکر انحرافی را در دین ترویج می‌دهند. میلانی در این مصاحبه، علاوه بر این‌که انتقادات تندی بر ملای رومی و شمس تبریزی عنوان می‌کند، بر داعیه‌داران فلسفه و عرفان نیز خرده وارد می‌آورد. ایشان، تیغ تند انتقادات خود را به جانب مرحوم علامه طباطبایی و حسن زاده آملی نیز نشانه می‌رود. دیدگاه وی نسبت به مولوی و نگاه عرفانی را در این گفت‌وگو می‌خوانید.

رابطۀ خود‌شناسی و خداشناسی یکی از مسائل بسیار مهم در حوزۀ انسان‌شناسی و خداشناسی است و این مسأله به اندازه‌ای مهم است که در جوامع روایی ما احادیث بسیار زیادی به این مسأله پرداخته‌است. از جملۀ این روایات می‌توان به حدیث شریف «کسی‌که خود را بشناسد، پروردگارش را شناخته‌است» اشاره کرد. با توجه به اهمیت شناخت نفس و دلالت آن بر شناخت ربّ، مقاله حاضر با روش تحلیلی- توصیفی با هدف تبیین چگونگی دلالت معنایی اوصاف نفس بر اوصاف ربّ، ابتدا به تحلیل حدیث معرفت نفس پرداخته و سپس نحوۀ دلالت معنایی اوصاف نفس بر اوصاف ربّ را در دو دسته صفات ثبوتی و سلبی مورد بررسی داده و به این نتیجه رسیده‌است که به میزانی که انسان خود را بشناسد، به همان میزان، شناخت او نسبت به ربّ خود نیز ارتقا یافته و دقیق‌تر می‌شود. به عنوان مثال از شناخت اوصاف ثبوتی‌ای مانند علم، قدرت، حیات و ... و اوصاف سلبی‌ای مانند عدم ترکب، عدم رؤیت حسی، عدم حلول و اتحاد، عدم نوم و غفلت و ... در نفس، می‌توان به شناخت چنین اوصافی در ربّ نائل آمد.

مِنْهاجُ البَراعُة فی شَرْح نَهجُ البَلاغَة، اثری به زبان عربی در شرح نهج البلاغه که میرزا حبیب‌الله خویی آن را با انگیزه آسان ساختن دشواری‌های نهج‌البلاغه نگاشته است. از ویژگی‌های این کتاب، ذکر سند خطبه، نامه و حکمت‌های نهج البلاغه و اشاره به برخی حوادث تاریخی است. میرزا حبیب‌الله تا خطبه ۲۲۹ از نهج‌البلاغه را شرح کرد و پیش از اتمام آن درگذشت. حسن‌زاده آملی و محمدباقر کمره‌ای شرح او را تکمیل کردند. حسن‌زاده آملی از خطبه ۲۲۹ تا پایان‌ نامه‌ها و محمد باقر کمره‌ای کلمات قصار را شرح کرده‌اند.

مِنْهاجُ البَراعُة فی شَرْح نَهجُ البَلاغَة، اثری به زبان عربی در شرح نهج البلاغه که میرزا حبیب‌الله خویی آن را با انگیزه آسان ساختن دشواری‌های نهج‌البلاغه نگاشته است. از ویژگی‌های این کتاب، ذکر سند خطبه، نامه و حکمت‌های نهج البلاغه و اشاره به برخی حوادث تاریخی است. میرزا حبیب‌الله تا خطبه ۲۲۹ از نهج‌البلاغه را شرح کرد و پیش از اتمام آن درگذشت. حسن‌زاده آملی و محمدباقر کمره‌ای شرح او را تکمیل کردند. حسن‌زاده آملی از خطبه ۲۲۹ تا پایان‌ نامه‌ها و محمد باقر کمره‌ای کلمات قصار را شرح کرده‌اند.

مِنْهاجُ البَراعُة فی شَرْح نَهجُ البَلاغَة، اثری به زبان عربی در شرح نهج البلاغه که میرزا حبیب‌الله خویی آن را با انگیزه آسان ساختن دشواری‌های نهج‌البلاغه نگاشته است. از ویژگی‌های این کتاب، ذکر سند خطبه، نامه و حکمت‌های نهج البلاغه و اشاره به برخی حوادث تاریخی است. میرزا حبیب‌الله تا خطبه ۲۲۹ از نهج‌البلاغه را شرح کرد و پیش از اتمام آن درگذشت. حسن‌زاده آملی و محمدباقر کمره‌ای شرح او را تکمیل کردند. حسن‌زاده آملی از خطبه ۲۲۹ تا پایان‌ نامه‌ها و محمد باقر کمره‌ای کلمات قصار را شرح کرده‌اند.