جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از افرادی که به صورت روشمند به نقد حدیث می‌پردازد؛ سیدمرتضی است. او در یکی از آثار خود به نام رساله «الرد علی اصحاب العدد» به نقد اصحاب عدد (قائلین به ۳۰ روز بودن ماه رمضان) می‌پردازد و احادیثی که ماه رمضان را 30 روز کامل می‌داند (بدون هیچ کم و کاست)، بررسی و نقد می‌کند. سیدمرتضی با نقد این روایات، اتمام ماه رمضان را با رویت هلال ماه(چه 29 روزه و چه 30 روزه) صحیح می‌داند . او در نقد روایات مورد استناد اصحاب عدد با استفاده از روش‌های مختلف از جمله: استدلال به اجماع و استناد به آیات(بقره/ 189 و یونس/5) بی اعتبار بودن سخن آنان را اثبات می‌کند، او قیاس را که مورد استناد اصحاب عدد است؛ فاقد حجیت می داند و بر اساس علم لغت به نقد روایات مورد استناد آن‌ها می‌پردازد . همچنین سیدمرتضی روایات مورد استناد آن‌ها را مخالف اخبار مشهور و سیره تاریخی مسلمانان می داند. روش‌ها و معیارهای سیدمرتضی در نقد دیدگاه‌های عدد تنها در قالب نقد متنی منحصر بوده و به نقد سندی نمی‌پردازد. روش جمع‌آوری مطالب در این پژوهش، کتابخانه‌ای بوده و روش‌تحقیق، توصیفی تحلیلی می‌باشد.

اعتبارسنجی روایات تفسیری از دیرباز مورد بحث بوده است. سید مرتضی علم‌الهدی به عنوان چهره برجسته شیعی در قرن پنجم، از جمله قرآن‌پژوهانی است که دیدگاه او در این باره از اهمیت خاصی برخوردار است. این مقاله که به روش توصیفی ـ تحلیلی سامان یافته، با مراجعه به آثار سید مرتضی، رویکرد وی را در اعتبارسنجی روایات تفسیری بررسی کرده است. در نگاه آغازین به نظر می‌رسد از آنجا که روایات تفسیری جزء اخبار آحاد شمرده می‌شوند و سید مرتضی خبر واحد را بدان‌جهت که مفید ظن است، باعث علم و عمل نمی‌داند، ایشان نباید برای روایات تفسیری اعتباری قائل باشد. اما یافته‌های این جستار نشان از آن دارد که چنانچه خبر واحد همراه با قرائنی باشد که آن را از ظنی‌الدلاله بودن خارج کند، از نظر سید مرتضی می‌تواند در تفسیر نیز مورد استناد قرار گیرد. قرائنی همچون: وجود اخبار در مصنفات حدیثی و اصول شیعه، علم‌آور بودن مضمون خبر، مطابقت با ظاهر قرآن، مطابقت با حکم عقل، مطابقت با اصل عدل الهی، و اجماع امامیه می‌تواند روایت را از ظنی بودن خارج کند. در واقع سید مرتضی در مقابل رویکرد اعتبارسنجی راوی‌محور، به رویکرد اعتبارسنجی قرینه‌محور در ارزیابی احادیث باور دارد.

معيار معرفت اضطرارى از منظر سيّد مرتضى، بى‏ نيازى از نظر و استدلال است كه بر اساس آن، قلمرو معارف اضطرارى (غير اختيارى)، صرفا علوم حاصل از مشاهدات (محسوسات) و ابتدائيات (بديهيات) است كه بدون فكر و نظر در انسان‏ ها حاصل می شوند. ساير علوم و معارف بشر، اعم از دينى و غيردينى كه به نوعى محتاج فكر و نظرند، از منظر سيّد مرتضى، اكتسابى و اختياری اند. از نظرگاه علم الهدى، از آن‏جا كه معرفت اللّه و معرفت به امور دينى و اعتقادى، نه از محسوسات است و نه از اوّليات و بديهيات، معلوم می شود، معرفت به آنها اكتسابى و اختيارى است كه با نظر و استدلال، حاصل می شوند. با اين بيان، او با انگاره اكثر انديشمندان اماميه، چه محدّثان و چه متكلّمان، در دو مدرسه كوفه و قم كه معارف را اضطرارى و معرفت اللّه را فطرى می دانستند، مخالفت كرد و به سان استادش شيخ مفيد، بر اكتسابى و عقلى بودن همه معارف و اعتقادات دينى تأكيد ورزيد. با اين حال، سيّد مرتضى برخلاف استادش شيخ مفيد، عقل را در دانش و نتايجش خودبنياد و غيرمحتاج به سمع می دانست.

مسئلۀ تحقیق؛ رویکرد جریان­های کلامی ­و فلسفی جهان اسلام در بهره­گیری از عقل ­و رابطۀ میان­ آن ­و نقل، متفاوت بوده است. با توجه به اهمیت نظرات سیّد مرتضی و علّامه طباطبائی در خصوص­معنا، حجیت و رابطۀ عقل و نقل، سعی نمودیم به صورت تطبیقی این مسئله را از دیدگاه این دو بزرگوار بررسی نماییم. روش تحقیق؛ پژوهش حاضر با شیوه توصیفی و تحلیلی به بررسی عنوان این پژوهش تا رسیدن به نتیجه مطلوب پرداخته است. یافته­های تحقیق؛ سیّد مرتضی، عقل­ را به معنای مجموعه علومی می­داند که برای مکلّف حاصل می‌شود. علّامه، عقل را به ‌معنای قوۀ شناخت انسان، و از آن به حقیقتِ نفسِ انسانِ مُدرِک یاد می‌کند. از دیدگاه این دو بزرگوار، حجیت عقل ذاتی آن است و از منابع معرفت به شمار می­رود. از دیدگاه ایشان، هر کدام از عقل و نقل، ضمن آن که دارای قلمروِ خاصِ خود، می­باشند ولی در موارد زیادی، مؤید یگدیگرند. ایشان در بحث تعارض عقل و نقل، دیدگاهی مشابه دارند.

رساله موجز و جامعي در كلام است كه از حسن و قبح، توحيد، عدل، نبوت، امامت، آجال، ارزاق، اسعار بحث شده است. كتاب معرفي است از «سيد مرتضي» كه به درخواست استاد خويش آن را در بيان اصول عقايد و مسائل فقهي از طهارت تا زكات به رشته تحرير در آورده است، «شيخ الطائفة» اين كتاب را شرح نموده و نام آن را التمهيد نهاده، از آنجا كه تنها بخش اصول عقايد را شامل مي شود. از اين رو التمهيد الاصول نام گرفته، جز او، قاضي عبد العزيز ابن براج (م 481ه)، شاگرد شيخ طوسي نيز اين اثر را شرح نموده است. اين كتاب به سال 1387 ه در نجف اشرف به چاپ رسيده است. (سيد محمود مرعشي) مختصر فتوائي است در واجبات احكام فقهي كه دانستن آنها بر مكلف لازم است، اين مختصر مشتمل بر كتاب طهارة و صلاة و اعتكاف و زكاة و حج مي باشد، درباره نام كتاب بايد تحقيق شود. (سيد احمد اشكوري) از سيد مرتضي علم الهدي. مسائل اصولي و فقهي است: بدين گونه: باب در توحيد. در عدل. در نبوة. در امامت. در آخرت. سپس فصولي در طهارت. نماز. زكات. جنائز. روزه. حج. (احمد منزوي) امالي است از سيد مرتضي، كه با مسئله مسح بر خفين در وضو مورخ شعبان 415 آغاز مي گردد و بيست و هفت مسئله است كه با عنوان جواب به آنها پاسخ گفته و برخي از آنها مورخ است. (احمد منزوي) شامل اصول عقايد (توحيد، عدل، نبوت، امامت، معاد) و احكام شرعي (طهارت، صلات، صوم، حج و زكات) است. اين رساله در اصول، استدلالي و در فروع، فتوايي مي باشد. مؤلف در پايان، تفصيل بيشتر را به دو كتاب «ذخيره» و «مصباح» خويش كه اولي در اصول و دومي در فروع دين مي باشد ارجاع داده است. (براتعلي غلامي مقدم) با عنوانهاي باب و فصل در اعتقادات و كتاب و فصل در عبادات و احكام. (دانش پژوه) شامل اصول عقايد (توحيد، عدل، نبوت، امامت، معاد) و احكام شرعي (طهارت، صلات، صوم، حج و زكات) است. اين رساله در اصول، استدلالي و در فروع، فتوايي مي باشد. مؤلف در پايان، تفصيل بيشتر را به دو كتاب «ذخيره» و «مصباح» خويش كه اولي در اصول و دومي در فروع دين مي باشد ارجاع داده است. (براتعلي غلامي مقدم) كتابي است در مبحث اعتقادات و اصول دين (شامل 5باب: توحيد، عدل، نوبت، امامت و آجال و ارزاق) و فروع دين (طهارت، صلوة، اعتكاف، حج و زكات) كه مؤلف آن را درخواست استادش نگاشته است. وي در پايان، توضيح بيشتر را به كتابهاي ديگرش «الذخيره»، «المخلص» و «المصباح» ارجاع داده است. اين رساله توسط خود مؤلف و به درخواست شاگردش ابوالفتح محمد بن علي بن عثمان كراجكي (-449ق) شرح شده است. (نسخه 653رضوي، 1692مجلس). شيخ الطائفه محمد بن حسن طوسي نيز قسمت اصول دين آن را با عنوان «تمهيد الاصول» شرح كرده است. (نسخه54رضوي) و همچنين عبدالعزيز بن براج (-481ق) نيز قسمت فروع آن را شرح و توضيح داده است. (نسخه 327مرعشي) در معالم ابن شهر آشوب (چاپ اقبال ص 105) آمده كه «ابوالفتح كراجكي» مذكور قسمت اصول آن شرح كرده است و الله اعلم. آغاز كتاب: بسمله، الحمدلله كما هو اهله و مستحقه و صلي الله علي سيد الانبياء ... اما بعد احببت الي ما سألنيه الاستاد ادام الله تاييده من املاء مختصر يحيط بما يجب اعتقاده في جميع اصول الدين ثم ما يجب عمله من الشرعيات التي لا ينكاد المكلف من وجوبها عليه لعموم البلوي بها ... انجام كتاب: و من اراد التفريع و استيفاء الشرع و ابوابه فعليه بكتابنا المعروف بالمصباح و من اراد الاقتصاد فما اوردناه هنا كاف شاف. والله تعالي هو الموفق للصواب [الهيات مشهد 3/1339؛ التراث العربي في مكتبة المرعشي و 32/774و2/213؛ الذريعة 5/144؛ آية الله فاضل خوانساري 1/158؛ فهرست آستان قدس 1/367/21-368؛ مدرسه فيضيه 2/157؛ مجلس شورا 10/808؛ كشف الحجب 158؛ فيلم دانشگاه 1/575 و 3/259؛ دانشگاه تهران 5/1843 و 15/4174 و 16/319 و 16/404؛ ف 1834؛ الذريعة 13/178؛ ادب المرتضي ص 117؛ موسسه آية الله بروجردي 1/16؛ ملك 5712/19 گ 61پ-70پ به نسخ محشي؛ اهدائي به آستان قدس ص 277 و 338؛ سه كتابخانه اصفهان ص 193؛ كتابخانه شخصي رضا استادي ص69؛ مجلس شورا 16/10 و 16/11؛ مرعشي 5/310؛ فهرست آستان قدس 20/19 و 1/29/21؛ اهدائي به آستان قدس ص 293] شرح و حواشي: التمهيد في الاصول = تمهيد الاصول = شرح جمل العلم شيخ طوسي، محمد بن حسن (385-460) شرح جمل العلم و العمل = شرح جمل الاعتقاد علم الهدي، علي بن حسين (355-436) شرح جمل العلم و العمل ابن براج، عبدالعزيز بن نحرير (400-481)

رساله مختصري است در خصوص تأويل و يان أيه شريفه ( لا تدركه الابصار و هو يدرك الابصار ) است كه در ضمن مسائل المرتضي به سال 1422 ه تحقيق و در بيروت چاپ شده است . ( سيد محمود مرعشي ) بحث كوتاهي است پيرامون آيه شريفه ( وجوه يومئذ ناضرة الي ربها ناظرة ) ايشان با بيان نظر علما در ابطال رؤيت و استناد آنها به اين آيه و تأويلات آن ، به بحث و بررسي پرداخته است . اين رساله در ضمن مسائل المرتضي به سال 1422 ه تحقيق و در بيروت چاپ شده است . ( سيد محمود مرعشي) آغاز كتاب: مسألة من الكتاب ايضاً ، اعلم أن اصحابنا قد اعتمدوا في ابطال ما ظنه اصحاب الرؤية في قوله تعالي ( وجوه يومئذ ناضرة الي ربها ناظرة ... ) [ الآية ] علي وجوه معروفة . انجام كتاب: و في الجواب الذي ذكرناه لا يفتقر الي تقدير محذوف ، لان الي فيه اسم يتعلق به الرؤية ، فلا يحتاج الي تقدير . ]مرعشي 32/754و 32/755 مسائل المرتضي ، بيروت ، 1422 ه ، 109-114 . مسائل المرتضي ، بيروت ، 1422ه ، 115-117 .[

حجت الاسلام والمسلمین دکتر رضا برنجکار، رییس انجمن کلام حوزه در دومین نشست از نخستین روز مدرسه زمستانی کلام امامیه به تبیین موضوع «نظریه های فطرت بنیاد» پرداخت. وی معنای فطرت را امر غیر اکتسابی یا اکتسابی روشن و بی نیاز از تحلیل و بررسی های پیچیده، فطرت محل بحث از نوع فطرت معرفتی دانست نه فطرت گرایشی. وی در ادامه به بیان تاریخچه دیدگاه های باب فطری معرفتی از گذشته تا عصر حاضر پرداخت و نظریات سقراط، افلاطون، ارسطو، دکارت، ابن سینا، شیخ حر عاملی، سیدبن طاووس، مدرسه کوفه، مدرسه قم، مدرسه بغداد و مدرسه حله را به صورت اجمال در این باب بررسی کرد. حجت الاسلام والمسلمین دکتر برنجکار اظهار داشت: در بین متلکمان اسلامی، براساس گزارش هایی که از مدرسه کوفه می بینیم، معرفت فطری را معرفت اضطراری می نامند به این معنا که ما مضطر هستیم به دانش معرفه الله و خداوند این معرفت را در دون ما قرار داده و اکتسابی نیست. شاهد بر این مطلب ادعای اشعری است بر این که جمهور امامیه قائل بودند معرفه الله و بلکه همه معارف مضطر است و استدلال در آن نقشی ندارد. وی افزود: البته در این میان هشام بن حکم و ابو محمد نظری مخالف با جمهور متکلمان امامیه دارند. رییس انجمن کلام حوزه خاطرنشان کرد: در مدرسه قم نیز مرحوم کلینی و صدوق قائل به اضطرار هستند و عام ذر را مطرح می کنند اما از شیخ مفید به بعد اضطرار کنارگذاشته و معرفت اکتسابی مطرح شد. در مدرسه بغداد و حله نیز این اضطرار دیگر مطرح نیست، اما در خراسان دوباره احیاء می شود. فطرت در قرآن و روایات وی نیز گفت: قرآن و روایات خداشناسی را امری مجهول که نیاز به استدلال و کشف داشته باشد مطرح نمی کنند. نه اینکه عقل توان اثبات نداشته باشد، بلکه به این معنا که راه منحصر به استدلال نیست، زیرا فطرت داریم و «کل مولود یولد علی الفطره». حجت الاسلام والمسلمین دکتر برنجکار اضافه کرد: بحث معرفت فطری در دو مقام قابل طرح است، نخست این که معرفت در چه موقفی به انسان داده شده است؟ پاسخ در آیات و روایات اشاره به عالم ذر دارد. دوم «چیستی ویژگی های معرفت»؛ معرفت است یا گرایش؟ آیات و روایات فطرت را تفسیر به گرایش از قبیل خداشناسی و خداجویی نکرده، بلکه تفسیر به معرفت می کنند. و چنین که برخی گفته اند معرفت مبهم نیست، بلکه در لسان روایات می بینیم اتفاقا معرفت صریح است و شدت دارد، چون از جنس معاینه و دمیدن مطرح شده است و این معاینه به معنای دیدن یا چشم نیست که علاوه حکایت از شناخت شدید دارد. و فطری بودن معرفت همیشه به این معنا نیست که به آن توجه وجود دارد، بلکه نیاز به تذکر همیشه وجود دارد و ارسال رسل به همین منظور است. تذکر به معرفت نیز از طریق مختلف اتفاق می افتد: نخست «استدلالات عقلی» و دیگری «از راه اسمائ و صفات». وی در ادامه به ویژگی های معرفت فطری پرداخت و بیان کرد: ویژی های معرفت فطری عبارتند از: معرفت فطری شدید است؛ لذا تعابیری مثل معاینه در روایات برای معرفت ذکر شده است این معرفت به قلب معروف است نه عقل معرفت فطری معرفت اساسی است و بقیه معرفت ها به ابن معرفت مربوط اند.

استدلال به آيه «رَبِّ أَرِنِي أَنْظُرْ إِلَيْكَ» (اعراف: 143) بر امکان رؤيت خداوند، يکي از مهم‌ترين ادله‌اي است که قائلان به رؤيت‌پذيري خداوند بدان متمسک شده‌اند. در نظر ايشان، اين آيه گوياي درخواست رؤيت خداوند از سوي حضرت موسي(ع) است و ابراز چنين درخواستي از سوي ايشان بر امکان‌پذيري رؤيت خداوند دلالت دارد. سيدمرتضي علم‌الهدي (436ق) در آثار خود، پاسخ‌هاي متعددي درخصوص رد اين استدلال ذکر نموده است. او در ميان پاسخ‌هاي مطرح شده، بيشتر بر دو پاسخ تأکيد ورزيده است: يکي آنکه درخواست حضرت موسي(ع)، نه درخواستي از جانب خودِ او، بلکه تنها حکايت درخواست رؤيت از جانب قوم او بوده است، و ديگر آنکه اگر درخواست حضرت موسي(ع) از جانب خودش بوده، او مشاهده آياتي را که مستلزم علم ضروري به خداوند هستند، از وي طلب نموده است. در ميان اين دو پاسخ نيز پاسخ اول را ترجيح داده و بلکه درنهايت، تأويل دوم را باطل دانسته است. به‌نظر مي‌رسد وجوهي که او به‌عنوان مرجحات پاسخ اول ذکر نموده و آنچه را مبطل تأويل دوم برشمرده، خالي از مناقشه نيست و درواقع اين پاسخ دوم است که بر پاسخ اول رجحان دارد و بلکه اساساً پاسخ اول قابل پذيرش نيست.

درباره کتاب العثمانيه جاحظ و رديه های آن قبلا نوشتيم که عثمانيه جاحظ را شماری از معاصران و متأخران او از شیعه و معتزله مورد نقد و نقض قرار دادند. با اين وصف متأسفانه عمده اين رديه ها از ميان رفته است. می توان گفت مهمترين مسائل بحث امامت در تشيع بعد از عصر جاحظ به نحوی پاسخ به کتاب عثمانيه بوده و بنابراين ادبيات رديه نويسی اماميه حامل مهمترين انديشه های آنان در بحث امامت بوده است. از ميان رفتن اين رديه ها خسران عظيمی است برای تاريخ پژوهان و عالمان شيعی، با اين وصف بايد گفت کتاب الشافي شريف مرتضی در بخش هایی از کتاب در حقيقت بيش از آنکه پاسخ به بخش امامت کتاب المغني باشد پاسخی است به دعاوی عثمانيه در کتاب جاحظ. البته قسمتی از مباحث شريف مرتضی رديه بر استدلالات معتزليان غير شيعی در زمينه امامت است اما با مقايسه کتاب العثمانيه جاحظ با المغني (قسمت امامت) معلوم می شود که جاحظ یکی از منابع اصلی الهام قاضي عبدالجبار و برخی از اسلاف معتزلی او در رد بر مباحث امامت و نص بوده است. بنابراین شريف مرتضی حافظ بخشی از ميراث شيعی و رديه های آنان بر کتاب عثمانيه است. با وجود آرای ابتکاری در بحث امامت می دانيم که شريف مرتضی در الشافي بر نوشته های اسلاف متکلم شيعی خود هم تکيه بسيار داشته، از شيخ مفيد تا نوبختی ها و ابن قبه و حتی ابوعيسی ورّاق (که خود ردیه ای بر عثمانيه داشته است). الشافي شريف مرتضی بنياد تفکر اماميه را در بحث امامت بازتاب می دهد و حامل مهمترين بحث ها و مبانی اماميه در زمينه بحث امامت و نص و عصمت است.