جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

شهید مطهری به عنوان یکی از متفکران معاصر جهان اسلام در موضوعات مختلفی اندیشه‌ورزی نموده است، وحدت اسلامی نیز از مسائل مهمی است که از نظر این متفکر شهید دور نمانده و در جای‌جای آثار و سخنرانی‌هایشان به آنها پرداخته است، یافته‌های تحقیق حاضر که به روش توصیفی تحلیلی و جمع‌آوری کتابخانه‌ای صورت گرفته حاکی از آن است که وحدت در مفهوم ایجابی به معنای یکپارچگی و پیوستگی است و در مفهوم سلبی به معنای عدم تفرق است و در اصطلاح عبارت است از ‌اشتراک گروهی در یک مرام و مقصد، اشتراک همه افراد یک ملت در آمال و مقاصد، دین و مذهب؛ از دیدگاه شهید مطهری مقصود از اتحاد مسلمین، اتحاد پیروان مذاهب مختلف، در عین اختلافات مذهبی، در برابر بیگانگان است؛ مبانی وحدت از نظر شهید مطهری همچون توجه به سیره و روش ائمه اطهار(ع) در حفظ و ایجاد وحدت با مذاهب اسلامی می‌باشد و نیز ایشان وحدت را ضروری‌ترین نیاز عصر کنونی می‌داند که جامعه اسلامی را از هرگونه پراکندگی مصون می‌دارد. از دیگر مبانی توجه به وحدت از منظر آیات قرآن است که همگرایی در جامعۀ اسلامی را ستایش و واگرایی را نکوهش نموده است و اینکه اتحاد را زمینه‌ساز قدرت جامعه می‌باشد. راهکارهای ایجاد وحدت اسلامی از منظر شهید مطهری شامل اتحاد بر محور اسلام؛ تأکید بر نقاط مشترکی همچون توحید، نبوت، قرآن، قبله، کعبه، حج، روزه، اهل‌بیت(ع) و اشتراکات تاریخی. همچنین روشنگری و بصیرت افزایی، رفع سوء تفاهمات، معرفی دقیق شیعه، پرهیز از مسائل اختلاف انگیز، عدم توهین به دیگر مذاهب، شناخت متقابل مذاهب اسلامی، رفتار مسالمت‌آمیز با پیروان مذاهب مختلف و احترام به عقاید و فرهنگ‌های مذاهب دیگر و همراهی در امور اجتماعی و مذهبی از دیگر راهکارهای وحدت در اندیشه شهید مطهری است؛ از دیدگاه شهید مطهری کج‌فهمی و بی‌اطلاعی، زوال دین؛ عدم امکان تبلیغ دین؛ عدم نشر دین در جهان؛ تعصب و قوم‌گرایی، استعمار، وهابیت و تکفیر، از آسیب‌های وحدت اسلامی می‌باشند.

قضاء و قدر یکی از مسائل مورد توجه انسان است و شبهات زیادی در این زمینه مطرح شده است. از نظر استاد مطهری ارائه نظریه صحیح درباره قضاء و قدر از نظر فلسفی و کلامی در حل شبهات مطرح شده درباره قضاء و قدر ضروری است. آنچه استاد مطهری در کتاب انسان و سرنوشت انجام داده است تلاشی در این جهت است. در این تحقیق کوشیده‌ایم تا به روش کتابخانه‌ای-رایانه‌ای مستندات روایی دیدگاه استاد مطهری در زمینه قضاء و قدر را با تکیه بر روایات دو کتاب توحید صدوق و کافی مورد بررسی و راستی‌آزمایی قرار دهیم. در پژوهش حاضر با بررسی شواهد روایی دیدگاه استاد مطهری این نتیجه بدست آمد که قضاء و قدر الهی از طریق نظام علّی و معلولی بر حوادث جهان تعلق می‌گیرد. همچنین سلسله اسباب و مسببات که شامل علل مادی و معنوی می‌شود، بخشی از نظام قضاء و قدر الهی است؛ و رویدادهای زندگی انسان تحت تاثیر هر دو دسته علل مادی و معنوی رخ می‌دهد. ولی انسان به همه‌ی آن علل آگاهی ندارد و همه‌ی این علل تحت اختیار او نیست. بنابراین در تفسیر وقایع زندگی دچار خطا می‌شود و همه سرنوشت را از اختیار انسان خارج می‌داند. در حالی که در اعتقاد به قضاء و قدر و توجیه حوادث باید به امر بین امرین معتقد بود یعنی نه انسان مجبور مطلق و نه مختار مطلق است. همینطور تمام عواملی که در پیدایش قضاء و قدر نقش ایفاء می‌کنند نه کاملا تحت اختیار انسان هستند و نه کاملا از محدوده اختیار بشر خارجند. بلکه وضعیتی کاملا بینابین وجود دارد و بر همین اساس در محدوده‌ای که اختیار بشر نقش آفرین است به همان اندازه برای انسان مسئولیت اخلاقی و رفتاری وجود دارد و می‌تواند سرنوشت خود را تغییر دهد.

الهیات اجتماعی شاخه ای از الهیات است که «به معرفت و مطالعه‌ی روش‌مند مناسبات جامعه و نهاد‌های اجتماعی با دین که دیدگاه‌های دین را در مورد مسائل اجتماعی بیان‌ می‌کند و عمده توجه و تمرکز خود را بر مسائل و معضلات حیات اجتماعی با هدف رفع و پاسخگویی به نیاز‌های موجود (اعم از نظری و عملی) قرار‌ می‌دهد.استاد مطهری به‌عنوان اسلام شناس و متاله و فیلسوف و متفکرِ اجتماعی دین را می‌توان پایه گذار الهیات اجتماعی شیعی معاصر با رویکردی کارآمد و نو نامید. او نظام فکری و رویکرد متفاوتی در برخورد با مسائل اجتماعی دارد، به گونه‌‌ای که با ارائه مسائلی که در اواخر عمر خود بدان دست یافته است، ما‌ می‌توانیم به رهیافت‌هایی در الهیات شیعه دست یابیم که به بسیاری از مسائل اجتماعی پاسخگو باشد.مهم ترین مسئله استاد مطهری در الهیات اجتماعی اصلاح اندیشه اجتماعی اسلام که کدام الهیات اجتماعی است که در گذر مبانی و مفاهیم اساسی می تواند به سمت مسائل اجتماعی حرکت کند و برای ساختار ها و واقعیت های اجتماعی معاصر از منظر مکتب اسلام سخن به میان آورد. این پژوهش با روش اسنادی و کتابخانه ای در صدد بازتعریف الهیات اجتماعی و مفاهیم آن در منظومه فکری استاد مطهری و اینکه اساسا مبانی الهیات اجتماعی در اندیشه ایشان چه معنایی دارد.در فصل اول بعد از بازشناسیِ مفاهیم از همدیگر ،ایضاح مفاهیم مرتبط به الهیات اجتماعی مورد توجه قرار گرفته است.در فصل دوم با استفاده از مفاهیم اساسی الهیات اجتماعی که شامل عدالت اجتماعی و آزادی اجتماعی ، اصلاح و احیاء دینی ،سنت های اجتماعی است، بازسازی الهیات اجتماعی در اندیشه استاد مطهری مسئله اساسی قرار گرفته است و در فصل سوم با کنکاش در انسان شناسی اجتماعی و هستی شناسی اجتماعی استاد مطهری در پی ِاستنتاج مبانی الهیات اجتماعی تلاش شده است تا به منطق و سیر فکری استاد در الهیات اجتماعی دست یابیم.و در پایان این پژوهش نتیجه گرفته می شود که استاد مطهری در اواخر عمر خود پروژه‌‌ای ناتمام به نام مجموعه کتب جهان‌بینی را برای دستیابی به یک نظام فکری بر اساس اندیشه مکتبی را طرح‌ می‌کند‌. در واقع مسئله ناتمامِ استاد مطهری به عنوان یک متاله اجتماعی، بنانهادنِ فلسفه های اجتماعی برای دست یابی به نظام های اجتماعی مبتنی بر الهیات ِاجتماعی اسلام بوده است نه صرف ایفای نقش متکلمانه خود.

این پژوهش روی دو نیاز مهم بشر در عصر مدرن، اخلاق و علم، تمرکز نموده و با استفاده از روش تحلیلی-توصیفی ارتباط آنها را با دین اسلام از منظر دو متفکر اسلامی، شهید مرتضی مطهری و مهندس مهدی بازرگان کاویده است. در مسأله ارتباط اخلاق و دین، دیدگاه شهید مطهری بر این است که اخلاق به عنوان یک ارزش، منهای دین نه توجیه معقولی دارد و نه میتوان معیار درستی برای آن ارایه کرد. تنها در جهانبینی دینی است که به دلیل شناخت صحیح از حقیقت انسان، اخلاق نیز ماهیت حقیقی خود را باز مییابد. ولی مهندس بازرگان ارتباط دین و اخلاق را نه از طریق تفکیک میان ساحت مادی و ملکوتی انسان، بلکه از رهگذر طبیعی بودن دین توضیح میدهد. از دیدگاه او، اسلام از آن جهت که یک دین طبیعی است، با اخلاق از آن جهت که یک فعل طبیعی است، ارتباط پیدا میکند. اما در مسأله ارتباط علم و دین، دیدگاه شهید مطهری آن است که علم و دین مکمل یکدیگراند و میان آنها نسبت تعامل وجود دارد. علم جز در حوزه جهانبینی دینی نه زمینهی وجود و نه بستری برای کاربرد دارد. ولی از نظر مهندس بازرگان ارتباط علم و دین در روش تجربی آنها است؛ یعنی اگر دین در مسیر طبیعیِ خود باز گشته و با روش تجربی مطالعه و تفسیر گردد، میتواند جایگاه خود در علوم جدید را باز یابد.

مسئله کثرت ادیان یکی از موضوعات اساسی است که فیلسوفان و متکلمان در زمان معاصر به آن پرداخته اند و ستون اساسی مطالعات موجود در زمینه فلسفه دین را تشکیل می دهد. بنابراین می بینیم که هر دین ادعای حقیقت خود را دارد و معتقد است که نجات و رستگاری انسانها با پیروی از آموزه های آن و پیروی از آن است. در این تحقیق ، من برای بررسی نظریه کارل رانر ، سخنران مسیحی و شهید مرتضی مطهری ، شهید اسلامی ، بر رویکرد توصیفی-تحلیلی تکیه کرده ام ، زیرا هر یک از این دو علم نظریه و رویکرد جدیدی در برخورد با این مشکل ارائه کرده اند. در مورد کارل رانر ، می بینیم که او حقیقت دین مسیحی را به رسمیت شناخته و خود را متعهد به انجام آن کرده است ، اما با ریشه یابی او به مبانی فلسفی جدید هماهنگ با آموزه ها و باورهای مسیحی ، او سعی کرد راهی را برای پیروان دیگر افراد غیر مسلمان باز کند. ادیان مسیحی تحت مراقبت مسیح قرار گیرند و در نتیجه سهم خود را از نجات و رستگاری بدست آورند. به همین ترتیب ، شهید مطهری به درستی دین اسلام اعتراف کرد و به آن پایبند بود و معتقد بود که همه ادیان الهی به یک روح و حقیقت اشاره دارند و اسلام کاملترین و بهترین دین در بین آنهاست. با این حال ، با رویکردی که با استناد به آیات قرآنی و تعدادی از روایات شریف به پایان رساند ، او به پذیرش کار غیرمسلمان تحت شرایطی پرداخت که به دلیل پذیرش توحید ، معاد و کار صالح است. . خدا و سهم نجات خود را نیز دریافت کنید. در این تحقیق ، من با ارائه پاسخ کافی به تکثرگرایی دینی از دو محقق که از دیدگاه جامع دفاع می کنند ، نتیجه گرفتم و انتقاداتی که بر نظریه هر یک از آنها وارد شد و دلایل متداول و متفاوت بین آنها ذکر شد. کثرت گرایی ، و نشان داد که دین اسلام در آموزه های خود مبانی و اصولی را دارا است که در تعامل مثبت با سایر ادیان از دین مسیحی است.

فرضیه‌ ای که پایه و اساس زیست‌شناسی نوین محسوب می‌گردد، فرضیه‌ی تکامل انواع می‌باشد و مساله ی تکامل انسان در آن، مورد مناقشه‌ی فیلسوفان بوده، که برخی آن را مردود دانسته و برخی دیگر به گونه‌ی محدود و بعضی نیز به‌طورکلی آن را پذیرفته‌اند. انسان داروینی موجودی تک ساحتی و برخاسته از دل طبیعت است که براثر تصادف و با مساعدت انتخاب طبیعی در تنازع بقا، بدون آنکه خالقی داشته باشد، تکامل‌یافته و تدریجاً به انسان تبدیل‌شده است. بر اساس این فرضیه، انواع کنونی نتیجه تکامل انواع پیشین قبل از خود هستند و این تکامل به‌صورت تدریجی در طی زمان‌های طولانی انجام‌گرفته است. حال، این فرضیه مورد تائید حکمای اسلامی نمی‌باشد، چنان چه علامه طباطبایی (ره) می‌فرماید؛ محور فرضیه تکامل بر خلقت تدریجی آدم است که با ظاهر قرآن سازگاری ندارد و در قرآن بر دفعی بودن و تام بودن و نوع متمایز در خلقت انسان تصریح‌شده است، از سوی دیگر تئوری تکامل از حیث تجربی ثابت نگردیده و اجماعی بر آن نیست. علامه مصباح یزدی (ره) در این زمینه اعتقاددارند که فرضیه تکامل در حد فرض و احتمال است و با دلایل تجربی خلقت انسان در تعارض می باشد. شهید مطهری قائل است که فرضیه داروین یک فرضیه علمی است نه نظریه ای قطعی و قابل ابطال می باشد. وی فرضیه ی تکامل را نفی کرده و به خلقت تدریجی انسان و تکامل مجزای گونه‌های معتقد است و آیت‌الله جوادی آملی می‌فرماید که برفرض اثبات علمی، فرضیه داروین معارض با محتوای تعالیم دینی در زمینه خلقت نسل کنونی بشر از یک پدر و مادر نمی‌باشد.

نظریه فطرت به ویژگی‌های خاص انسانی در خلقت او اشاره می‌کند. مطهری نظریه «فطرت» را از معارف اسلامی و قرآن می‌گیرد و از آن برای حل بسیاری از دشواری‌های کلامی و دین‌پژوهشی استفاده می‌کند. پرسش اینست فطرت چه جایگاهی در رویکرد کلامی مطهری دارد؟ برای پاسخ به این پرسش پایان‌نامه را بر چهار فصل قرار دادیم. فصل اول کلیات و زندگی‌نامه و آثار شهید مطهری؛ فصل دوم مباحث مربوط به فطرت؛ فصل سوم مباحث کلی دربارۀ علم کلام جهت آشنایی با کلام نزد مطهری؛ فصل چهارم جایگاه و نقش فطرت در مسائل کلامی مطهری می‌باشد. فصل دوم و سوم مباحث پایه‌ای برای فصل چهارم می‌باشد. در فصل چهارم مسائل کلامی اعم از پیدایش دین، توحید و اثبات وجود خدا، مباحث وحی، ایمان، عقلانیت دینی، خاتمیت، امامت و مباحث جبر و اختیار، عدالت، حسن‌وقبح، و اخلاق را مطرح کردیم. در پیدایش دین، نیاز درونی انسان‌ها به دین که در نهاد انسان نهاده شده است به دین فطری موسوم است، و در مبحث اثبات وجود خدا، از طریق حس خداجویی و خداگرایی، حقیقت‌جویی و حس پرستش که و این‌بار نیز با توجه به درون و نهاد انسان «راه فطری» نامیده می‌شود تأثیر فطرت در مسائل کلامی مطهری تبیین می‌شود. نتیجه این پژوهش تبیین رابطه انسان‌شناسی و علم کلام از طریق «نظریۀ فطرت» است. فطرت از ویژگی‌های انسان و وجه تمایز انسان از حیوان است براین اساس مسئله‌ای انسان‌شناسی است و چون در تبیین مسائل کلامی نیز بکار می‌رود. فطرت در انسان‌شناسی مطهری در مباحثی مانند «انسان و فطرت» و «گرایش‌های فطری» و نیز «انسان فطری» و «انسان مکتسب» و «من علوی» و «من سفلی» با علم کلام در نیاز فطری به دین و خداگرایی فطری مرتبط می‌گردد. روش بررسی این پژوهش به‌صورت گزارش و توصیف و نیز تحلیل است؛ از طریق بازخوانی متون مطهری، مبنای فطری در آنها به‌صورت گزارش و توصیف بدست داده می‌شود و در مسائلی که نمود «فطرت» کمرنگ‌تر است از طریق تحلیل به مبنای فطری مباحث پی بردیم تا شیرازۀ فطرت در مباحث کلامی فهم شود. و هدف از این پژوهش با بازخوانی فطرت در کلام، فهم دقیقی از جایگاه فطرت در مسائل کلامی مطهری است تا به شبهات و بدفهمی‌ها در کلام پاسخ داده شود.

مسائل مربوط به اجتماع اغلب، از مسائل مربوط به فرد انسان پیچیده‌تر است. این در باب عدالت نیز صادق است و از این‌رو پژوهش در باب زوایای مختلف عدالت اجتماعی دشواری‌های ویژه خود را دارد. پرسش اصلی رساله پیشِ رو این است که فلسفه اسلامی معاصر تا چه میزان ظرفیت و توان پاسخ‌گویی به پرسش‌های فلسفی بنیادین را در باب عدالت اجتماعی دارد؟ رهاوردهای این رساله دو بخشند؛ یکی پرسش‌های مبناییِ گردآوری‌شده در فصل دوم که تلاش شده است تا همۀ بحث‌های اصلی و مهمِ عدالت‌پژوهی را دربر گیرد. این پرسش‌ها ذیل فلسفه اخلاق و فلسفه سیاسی طرح و بررسی می‌شوند و ما آن‌ها را به‌گونه استقرایی ذیل سه دسته پرسش‌های ناظر به چیستی، پرسش‌های ناظر به چرایی و پرسش‌های ناظر به چگونگی عدالت گرد آوردیم. برخی از این پرسش‌ها عبارتند از: عدالت چه نسبتی با مفاهیم ارزشی دیگر دارد؟ عدالت ارزشی عینی و واقعی است یا خیر؟ منبع شناخت امور عادلانه از غیر عادلانه چیست؟ قانون و عدالت چه نسبتی با هم دارند؟ انسان بنابر طبع خود عدالت‌گزار است یا عدالت‌گریز؟ حکومت در زمینۀ استقرار و تحقق عدالت در جامعه چه نقش و وظیفه‎ای برعهده دارد؟ رهاورد دیگر پاسخ‎‌هایی است که از عرضۀ نظریه‌های عدالتِ این فیلسوفان بر پرسش‌ها به‌دست آمده‌اند. در بحث از چیستی عدالت در مجموع، نظریه‌های متفکران مورد بحث به اغلب پرسش‌ها پاسخ‌هایی دارد. میزان و چگونگی پاسخ‌گویی در پرسش‌های ناظر به چرایی نیز از جهت کمی و کیفی تقریبا مانند پاسخ‌گویی به پرسش‌های دسته پیشین است. اما کمیت و کیفیت بحث‌ها در پاسخ به پرسش‌های ناظر به چگونگی عدالت بسیار پایین است. در مجموع هر چه از عدالت درونی و فردی به‌سوی عدالت اجتماعی و از چیستی به‌سوی چگونگی می‌رویم، و در یک کلام، هر چه از بحث‌های انتزاعی به‌سوی بحث‌های انضمامی‌تر پیش می‌رویم، بحث‌های فلسفه اسلامی معاصر از جهت کمی و کیفی ضعیف‌تر می‌شود.

در پایان نامه حاضر به پیامدهای روان شناختی - اخلاقیِ سرنوشت باوری با تکیه بر آراء رواقیّون و شهید مطهری پرداخته ایم. ابتدا مبانی هر یک را در خصوص سرنوشت باوری بیان و سپس بحث سرنوشت باوری و پیامدهای روان شناختی - اخلاقی آن را از دیدگاه رواقیّون و شهید مطهری مقایسه کرده ایم. پژوهش حاضر از این رو حائز اهمیّت است و انجام آن ضرورت دارد که نتایج کاربردی فراوانی بر آن مترتّب است و می تواند در مطالعات میان-رشته ای، از جمله مشاورۀ فلسفی، مورد استفاده قرار گیرد. از جمله یافته‌های پژوهش حاضر می توان به این امر اشاره کرد که اندیشه های رواقیّون و شهید مطهری در خصوص بحث سرنوشت باوری چه از لحاظ مبانی که مربوط به این بحث است و چه از لحاظ پیامدهای روان شناختی - اخلاقی بسیار به یکدیگر نزدیک هستند. به لحاظ پیامدهای روان شناختی می توان با به کار بردن اصولی که مکتب رواقی و همچنین شهید مطهری در خصوص سرنوشت باوری بیان کرده اند، به آرامش رسید؛ از جمله با به کاربردن این اعتقاد که هر آنچه اتفاق می افتد بر اساس قضا و قدر الهی است و منشأ همه امور خداوند است. انسان به واسطۀ این قبیل آموزه ها در کنار این که توکّل را در خود پرورش می دهد، می تواند از پریشانی ها و آشفتگی های زندگی دور بماند. همچنین اگر انسان از روی آگاهی و بینش به حوادث موجود در جهان بنگرد، حتی سختی ها و مشقت ها نیز باعث رشد او خواهند شد. به لحاظ پیامدهای اخلاقیِ سرنوشت باوری، حکیم رواقی، همۀ انسان ها را خواهران و برادران خود می داند و خود را شهروند همۀ جهان و همشهری جهانیان می داند و معتقد به جهان وطنی است. شهید مطهری نیز معتقد است خیرخواهی مطلق بوده و هیچ گونه حد و مرزی میان خود و غیر وجود ندارد. این قبیل آموزه ها منجر می شود انسان ها نسبت به یکدیگر برخورد و رفتار درستی داشته باشند و مفاهیمی همچون ایثار در بین انسان ها معنا می یابد.

تمایل و گرایش انسان به سوی مبدأ جهان نشان دهنده این است که مسئله خداوند همواره مسئله اصلی مورد نیاز بشر از آغاز تاریخ تاکنون بوده است. به همین دلیل عمده دغدغه فیلسوفان دین را می توان اثبات وجود خداوند و تشخیص روش صحیح آن دانست. با توجه به اهمیت بحث فطرت در بین اندیمشندان مسلمان، تکیه بر این آموزه ی قرآنی برخی از متفکران را برآن داشت که راه فطرت را به عنوان یکی از طرق اثبات وجود خداوند بدانند. اگر چه ممکن است که این راه شبهات و پرسش های فراوانی را با خود به همراه داشته باشد،لیکن از دیدگاه معتقدان به آن، متقن ترین روش است. شهید مطهری نیز از جمله این اندیشمندان است که بر پایه نظریه فطرت، وجود خداوند را اثبات کرده است.در این پژوهش ضمن بررسی مباحث مقدماتی برای ورود به بحث خداگرایی فطری، به دلایلی که استاد مطهری در آثار خود برای توجیه این گرایش بنا کرده اند، توجه شده است. بنابراین و با توجه به این ادله، ایشان اساساً معتقدند که نباید در جست و جوی علت وجود خدا در انسان بود چرا که این مسئله بدیهی و در حکم سلامت هر انسانی است. لیکن پس از بررسی آنچه که ایشان در این باب فرموده اند و بنابر اعتقادات ایشان، می توان به این نتیجه رسید که برهان فطرت نه به عنوان مقدمه ای استدلالی و برهانی یقینی، بلکه بر پایه شهود قلبی و علم حضوری و براساس تمایل و جست و جوی فطری انسان به سوی خداوند، به اثبات مبدأ جهان منتهی می شود. بنابراین با توجه به بدیهی بودن باور به خداوند و ناتوانی دیگر براهین از جمله براهین حسی و عقلی در شناساندن کنه ذات خداوند، برهان فطرت از امتیاز ویژه ای در میان دیگر راه ها برخوردار است و می توان این روش را نه کامل ترین، بلکه مطمئن ترین و ابتدائی ترین راه در فلسفه ی شهید مطهری دانست.