جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرائت نبوی از جهان عنوان رشته‌نوشتارهایی است از استاد دکتر محمّد مجتهدشبستری، که دربردارنده‌ی نگرشی متفاوت با باور رایج مسلمانان درباره‌ی وحی قرآنی و فرآیند فهم و تفسیر آن است. برابر باور رایج درمیان مسلمانان؛ قرآن‌کریم، سخن خداوند(= کلام الله)، و بازگوکننده‌ی حقایقی است، که او آن‌ها را در چهارچوب واژگانی که متن قرآن را پدید می‌آورند، بر پیامبر اسلام(ص) فرو فرستاده‌است. امّا انگاره‌ی یادشده، به این دو پرسش اصلی که گوینده‌ی قرآن کیست؟ و آن گوینده، چه گفته‌است؟ - پرسش-هایی که ازجمله مبانی تفسیر قرآن به‌شمار می‌آیند - به‌شیوه‌ای متمایز از باورهای رایج، پاسخ می‌دهد. ازنگاه این انگاره؛ گوینده-ی قرآن پیامبر(ص) است، و درونمایه‌ی سخنان او هم شناختاری نیست. پژوهش حاضر، در گام نخست به صورت‌بندی دو مدّعای بنیادین قرائت نبوی از جهان و استدلال‌ها و پیامدهای هر یک می‌پردازد، و سپس نگاهی گذرا به زمینه‌های نظری و اجتماعی پدیدآمدن آن می‌افکنَد. همچنین؛ این پژوهش، برای رسیدن به چشم‌انداز بهتری از اندیشه‌های استاد مجتهدشبستری، نیم‌نگاهی به دیگرنوشته‌های ایشان را بایسته می‌داند، و به‌منظور دست‌یابی به مهمّ‌ترین مؤلّفه‌های قرائت نبوی از جهان در منظومه‌ی فکری او، بدان‌ها نیز می‌پردازد. سرانجام؛ این پژوهش، استدلال‌های فراهم‌آمده ازسوی انگاره‌ی یادشده را صورت‌بندی می‌کند، و سپس به بوته‌ی بررسی و ارزیابی می‌سپارد. برپایه‌ی صورت‌بندی انجام‌شده؛ برای مدّعای یکم، سه استدلال هستی‌شناختی، زبان‌شناختی، و فهم‌شناختی، و نیز برای مدّعای دوّم، دو استدلال روایت‌شناختی و تفسیرشناختی را می‌توان از یک‌دیگر تفکیک نمود. برپایه‌ی ارزیابی‌های انجام‌شده؛ استدلال‌های زبان‌شناختی، روایت‌شناختی، و تفسیرشناختی این انگاره، با نارسایی‌های منطقی مانند مصادره‌به‌مطلوب، بی‌ربطی، تکرارنشدن حدّوسط، تعمیم شتاب‌زده، و رهانکردن پیش‌فرض دست‌به‌گریبان‌اند. استدلال‌های زبان-شناختی و روایت‌شناختی آن نیز، از برخی‌نارسایی‌ها در استناد به مفهوم‌های به‌کارگرفته‌شده(مانند گونه‌های‌زندگی و بازنمود سه-گانه) روبه‌رو هستند. همچنین؛ تجربی‌گرایی مدّعای یکم قرائت نبوی از جهان و استدلال تفسیرشناختی مدّعای دوّم و نیز برخی-پیامدهای آن، از برآوردن شرط صحّت/درستی ناتوان‌اند. استدلال فهم‌شناختی انگاره‌ی یادشده، و نیز استعاری‌بودن زبان قرآن و شناختاری‌نبودن درونمایه‌ی آن نزد این انگاره، بر شالوده‌هایی استوارند که بهره‌گیری از آن‌ها با نارسایی‌های فراوانی همراه است. افزون‌براین‌ها؛ بررسی و ارزیابی مفهوم بین‌الاذهانی‌بودن در استدلال فهم‌شناختی این انگاره، ایضاح مفهومی دراین‌باره را بایسته می‌سازد. وانگهی؛ چالش‌های بی‌شمار فرا روی شواهد قرآنی یادشده در دو استدلال روایت‌شناختی و تفسیرشناختی قرائت نبوی از جهان و نیز برشماری نمونه‌هایی از ناسازگاری درونی در سطح زیرساخت میان دو مدّعای انگاره‌ی یادشده، بخش‌های دیگری از ارزیابی‌های پژوهش حاضر را پدید می‌آورند. به‌هرروی؛ تأمّل‌های این پژوهش نشان می‌دهند که استدلال‌های قرائت نبوی از جهان با سه دسته نارسایی کلّی - که می‌توان آن‌ها را نارسایی‌های منطقی، استنادی، و ساختاری خواند - روبه‌رو هستند؛ نارسایی‌هایی که پذیرش انگاره‌ی یادشده را دشوار می‌سازند.

به اعتقاد بسیاری از فیلسوفان سابقه بحث از رابطه دین واخلاق به قدمت خود فلسفه است.امّا افلاطون با طرح گفتگوی سقراط با اوثیفرون شکل جدّی¬تری به آن داد. بحث از رابطه دین واخلاق درمیان مسلمانان به¬عنوان یکی از مسائل مهم کلامی مورد مداقّه بوده و به پیامدهای اخلاقی آن کم¬تر پرداخته¬اند. امّا رابطه دین واخلاق در اشکال مختلفی متصوّر است که در این نوشتار به حصر عقلی سه گونه«تباین دین از اخلاق» ،«تقابل دین با اخلاق»و«تعامل دین و اخلاق» سنجیده و در این میان ضمن تأیید تعامل دین واخلاق ،چگونگی و جهت این رابطه ارزیابی می‌گردد. درامتداد این بحث برای تبیین وابستگی اخلاق به دین،از میان گونه¬های مختلف وابستگی اخلاق به دین،وابستگی«معنا شناختی»،«وجودشناختی»،«معرفت شناختی»و«روان شناختی» اخلاق به دین را می¬سنجیم. درحقیقت گونه¬سنجی رابطه دین واخلاق با رویکرد علمی-پژوهشی،ما را به این نتیجه می‌رساند که اخلاق زاییده حقیقی ترین منبعی است که همه خیرات،مصالح و سعادات از آن ناشی می¬شوند و آن«دین»است.

عقل، شأنی از شئون آدمی است که از طریق آن، هم کسب معرفت نموده و هم عمل می‌کند. و ایمان، تصدیقی قلبی به خداوند عالم است که علاوه بر آن که چشم‌انداز جدیدی از عالم و آدم فراهم می‌آورد، انسان را به اطمینان و آرامشی درونی سوق می‌دهد. نوشتار حاضر، به بررسی رابطه میان این دو اصل از دیدگاه دو متفکر بزرگ اسلامی پرداخته که در اندیشه یکی از آن‌ها صبغه ایمان گرایی و در دیگری عقل‌گرایی بارزتر است. غزالی ایمان را ارزشمندتر از عقل می‌داند؛ وی گرچه عقل نظری را پذیرفته، اما آن را در درک و فهم دین ناتوان دانسته است. به همین دلیل، حتی ایمان مردم عوام را به عقل فلسفی ترجیح داده است. اما ملاصدرا، گرچه به محدودیت‌های عقل اشاره می‌کند، لیکن به مباحث عقلانی در حوزه دین بسیار بها می‌دهد و ایمان را نیز نه تنها مغایر با عقل ندانسته، بلکه آن را نوعی علم و تصدیق معرّفی کرده است. نگارش حاضر، پس از بیان تفصیلی دیدگاه‌های این دو اندیشمند درباره عقل و ایمان ضمن ارزیابی و نقد و بررسی آن‌ها، به مقایسه تطبیقی این دو دیدگاه پرداخته است.

در این پژوهش، آرای مطهری و پاسکویینی به عنوان نمایندگان دو تفکر فلسفی- الهیاتی، در باب مسأله الحاد بررسی شده است. ایشان در زمینه علل گرایش به الحاد، عوامل غیر فلسفی، شامل علل اخلاقی و شناختی را با اهمیت شمرده‎اند. این مقاله با هدفِ یافتن اشتراکات، افتراقات و نوآوری‎های هر یک از این دو اندیشمند، آثار آنها را مورد بررسی قرار داده است. یافته‎ها حاکی از این است که مطهری و پاسکویینی معتقدند گرایش به الحاد علاوه بر اینکه جریانی خلاف طبیعت و فطرت بشر است باید به عنوان مسأله‎ای اخلاقی و اجتماعی نیز مورد مطالعه و کنکاش قرار گیرد؛ گرایشات روزافزون به الحاد در حوزه اخلاق و اجتماع نشان می‎دهد عوامل غیر فلسفی دیگری وجود دارند که تلاش می‎کنند افکار عمومی را به سمتی هدایت کنند که اعتقاد به خدا را مانعی بر سر راه آزادی های فردی و اجتماعی و نیز پیشرفت جوامع تلقی کنند. زیرا دوگانۀ ایمان و الحاد عرصۀ اعتقاد و عمل را به هم پیوند داده و در عرصه عمل، بشر را با چالش‎های اخلاقی و اجتماعی مواجه ساخته است. گرایش به الحاد علاوه بر اینکه در چگونگی شکل‎گیری تصور و شناخت خدا نقش اساسی دارد، مجموعه باورهای اخلاقی جوامع را نیز تحت تأثیر قرار داده و آنها را از معنویت به لذت‎گرایی و سودمحوری سوق می‎دهد.پس در نظر مطهری و پاسکویینی، گرایش به الحاد علاوه بر اینکه موضوعی اعتقادی و استدلالی است می‎تواند ابعاد و شئون روانشناختی، تربیتی، اخلاقی، اجتماعی و رسانه‎ای نیز داشته باشد.

همراه با احیای دوبارۀ اخلاق فضیلت در سال 1958 بحث‌های فلسفی جدیدی در حوزۀ دوستی پا گرفت. در عصر حاضر نوارسطوییان از جمله مکاتبی هستند که علاوه بر احیا و نیز جرح‌وتعدیل مفاهیم ارسطویی دوران باستان بر مکاتب پساارسطویی دوران باستان نیز تعمق کرده و مهم‌ترین مطالبۀ اخلاق فضیلت را شکل دادن عقلانی احساسات، عواطف و هیجانات درونی فرد برای خوب زندگی کردن به لحاظ درونی تلقی کرده‌اند. مهم شمردن درونیات انسانی به این شکل سبب وارد آمدن اتهاماتی مانند خودگزینانه بودن به آنها شده است. در این مقاله، ضمن پرداختن به «دغدغۀ دیگری» به منزلۀ مؤلفه‌ای جدید در اخلاق فضیلت نوین و بررسی اهمیت و نقش «دغدغۀ دیگری» و دوستی در سعادت انسان از منظر ارسطو و مکاتب پساارسطویی و نوارسطوییان، به این مهم پرداخته می‌شود که جولیا آناس در مقام فیلسوفی نوارسطویی بر چه اساسی نظریه‌های مکاتب باستانی در باب سعادت را آغشته به خودگزینی نمی‌داند، و چه جایگاه و حد مرزی برای دوستی و دغدغۀ دیگری متصور است.

تأثیر هستی شناسانه و معرفت شناسانه عالم ملکوت بر عالم انسانی از مسائل بنیادین مشترک حوزه‌ی فلسفه و عرفان اسلامی بشمار می‌رود که تبیین‌های متفاوتی از روابط سه‌گانه وجودی بین آن‌ها از حیث وحدت یا کثرت از فضای عرفانی به قلمرو حکمت ارائه شده‌است. نظام صدرایی نیز از طریق رد کثرت تباینی وجود و برهانی نمودن مدعای عارفان، ابتدا به تبیین وحدت تشکیکی وجود در تبیین معرفت شناسانه عوالم مختلف گام برداشته و در ادامه، از نظریه‌ی وحدت شخصی وجود دفاع و آن را بعنوان نظر نهایی خود برگزیده است. مسئله مورد نظر پژوهش این است که در نظام صدرایی اولاً؛ نقش هستی شناسانه عالم ملکوت در عالم انسانی چگونه است. ثانیاً؛ نقش معرفت شناسانه عالم ملکوت بر جهان اندیشه انسان به چه نحوی می‌باشد و ثالثاً؛ تأثیر هستی شناسانه و معرفت شناسانه عالم ملکوت بر عالم انسانی چگونه است. این تحقیق به شیوه تحلیلی- برهانی و بعضاً با رویکرد تطبیقی انجام گرفته است. دستاوردهای تحقیق حکایتگر ابتکار ملاصدرا است در اینکه تـوانسته بـه وسیله دو قاعده اصیل حکمت متعالیه، (یعنی اصل حرکت جوهری و قاعده‌ اتحاد‌ عالم و معلوم)، بطور مستدل به اثبات مدعای یاد شده بپردازد و دوگانگی‌ بین‌ انسان و عالم را که در‌ بیشتر‌ نظام‌‌های فلسفی مطرح است، از میان بردارد و اساساً فرض تـحقق معرفت را با ابتناء بر اتحاد عالم (انـسان) و مـعلوم (عالـم) در پرتو ارتباط با عقل فعال تبیین نماید.

اگزیستانسیالیسم یک مکتب مهم فلسفی به شمار می رود در باب اگزیستانسیالیسم آثار متعددی وجود داردوفیلسوفان متعددی برای این مکتب نظریه پردازی کرده اند.دراین فلسفه تاکید ویژه ای بر "فرد" شده است و فرد محور اساسی این مکتب است.آثار متعددی در نقد واثبات اگزیستانسیالیسم به رشته تحریر آمده است ولی در کشور ما مولفه های اخلاقی فرددر اگزیستانسیالیسم شرح داده نشده است.فرد در فلسفه مفاهیم متعددی پیدا می‌کند. در برخی مکاتب فلسفی فرد صرفاً فاعل شناساست، اما در اگزیستانسیالیسم فرد علاوه بر اینکه فاعل شناساست، آغازگر کنش و مرکز احساسات نیز هست.کی‌یر کگور به عنوان اولین فیلسوف نظامند این مکتب مخالف سرسخت عینیت‌گرایی است و تفکر «سوبژکتیو» را برای فرد پیشنهاد می‌کرد. اما این دستیابی به امر سوبژکتیویته بسیار دشوار است زیرا معنایی ندارد که تقلا کنیم چیزی باشیم که هم اکنون هستیم؛ یعنی انسان فرید. از طرف دیگر هم «فرد» تمایل دارد که در دام یکی دانستن خود با چیزی دیگر گرفتار شود و فردیت خویش را در پذیرش حزب یا کیشی از دست بدهد و تباه شود. سارتر به رغم تمرکزش بر من هرگونه اصالت فرد را مهمل می‌شمارد. زیرا هر بخش از خودآگاهی‌ای که هر یک از ما از آن برخورداریم همراه با آگاهی ما از عالم، از دل آگاهی ما از دیگران حاصل می‌شود. «فرد» طرحی است که در درونگرایی خود می‌زید و برای این فرد لوح آسمانی مفاهیم اخلاقی وجود ندارد.هیدگر دازاین را در توضیح وجود انسان به کار می برد.وی معتقد است که ندای وجدان «فرد» را به پرسش از وضعیت خویش در چارچوب معمول زندگی اجتماعی رهنمون می‌شود. و در عین حال نباید اجازه دهیم که اوضاع و احوال اجتماعی موجود و نیز شیوه‌های معمول را که این اوضاع و احوال دربردارنده آنهاست تنها شیوه یا شیوه اجتناب ناپذیر زندگی به شمار آوریم.