جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اعیان ثابته از مهمترین اصطلاحات عرفانی ابن‌عربی است. هرچند که مفاهیم دیگری قریب به این اصلاح در سنت فکری اسلامی وجود داشته است لیکن ابن‌عربی خود مبدع این اصطلاح است. شارحان و صوفیان متاثر و به تبعیت از وی آن را بکار بسته‌اند و از آن در مسائل متعدد در تبیین هستی شناسی عرفانی، بهره برده‌اند. داود قیصری را میتوان مهمترین شارح محی‌الدین خواند که با دقت فکری کم نظیری به شرح و تبیین آراء وی پرداخته است. بنابراین این مقاله با تکیه به شرح قیصری استوار گشته است. در اندیشه ابن‌عربی اعیان ثابته از لوازم اسماء و صفات الهی و علم ثبوتی حق تعالی است. نقش واسطه‌ای اعیان ثابته در پدیداری عالم کارکردی ویژه به آن می‌بخشد که بدون پرداختن به آن، فهم عرفان نظری ممکن نیست. لذا از جایگاه مهم هستی‌شناختی در نظام عرفانی برخوردار است. این مقاله جایگاه هستی‌شناختی اعیان ثابته در نظام وحدت وجودی که اساس آن بر تجلی الهی استوار است را تبیین می‌کند و به لوازم وجودشناختی نظریه اعیان ثابته می‌پردازد.

در کلام جدید و فلسفة دین، جهان را علت غایی آفرینش در نظر می‌گیرند و رابطة جهان و خداوند را به گونه‌ای پس از آفرینش قطع می‌نمایند. دریافت فهم صحیحی از آفرینش و چگونگی رابطه خداوند با عالم و عدم جدایی این دو از یکدیگر از ضرورت‌هایی است که می‌بایست به اثبات برسد تا زندگی انسان در این عالم معنا پیدا کند. در اکثر سنت‌های مذهبی و نظام‌های فلسفی و برخی از ادیان، سه گانه‌هایی در ارتباط با نیروهای خداوند متعال می‌توان یافت که تثلیت را به عنوان یک نماد ظهور کامل قدرت الهی در جهان معرفی می‌نمایند. در ایمان مسیحیت تثلیت از آموزه‌های اصلی در الهیات مسیحی است که عیسی را مایة نجات بشر و روح القدوس را رابطة این نجات با ذات (پدر) معرفی می‌کند. در میان عارفان مسلمان ابن عربی در هستی‌شناسی خود نوعی تثلیت را در امر آفرینش الهی بیان می‌کند که از آن می‌توان پدیدة صدور کثرت از وحدت را تبیین نمود. ابن عربی علاوه بر بیان دیدگاه عرفا مانند بحث حقیقت محمدیه و عشق برای تبیین آفرینش از قضایای منطقی مانند صغری و کبری و حد وسط استفاده برده و محور اساسی کار خود را بر مبنای اسماء بنا نهاده است و به غیر از فاعل به قابل نیز پرداخته و نیمی از خلقت را به قبول همت قابل می‌داند. بدین لحاظ بحث فردیت و تثلیت را مطرح می‌کند تا چگونگی ظهور کثرت از وحدت را به نوعی بیان نماید و برای بیان این مطلب به مثال‌های مختلفی مانند علم و عالم و معلوم، عقل و عاقل و معقول، عشق و عاشق و معشوق، فعل و فاعل و مفعول اشاره می‌کند. او تثلیت را هم از طرف فاعل می‌گیرد و هم از طرف قابل و هر یک را مقابل یکدیگر قرار می‌دهد چنانکه ذات- اراده و قول را در برابر اعیان ثابته- پذیرش (سماع) و تسلیم می‌آورد و از این طریق چگونگی صدور کثرت از وحدت را تبیین می‌نماید.

این پژوهش به بررسی موضوع مهم «معرفت نفس» از دیدگاه دو عارف بزرگ از مکتب عرفانی نجف، یعنی آیت‌الله قاضی و علامه حسن زاده آملی می‌پردازد. در فصل اول کلیّاتی پیرامون نفس، تعاریف و رویکردهای مربوط به آن و شناخت و معرفت نفس از دیدگاه‌های مختلف روانشناسی، کلام اسلامی، فلسفه، عرفان و آیات و روایات مورد نظر قرار گرفته است. در فصل دوم دیدگاه علامه حسن‌زاده آملی در خصوص معرفت نفس بررسی شده و طی آن مشخص می‌شود که علامه در اکثریّت تالیفات و آثار خود معرفت نفس را از دیدگاه فلسفی- عرفانی مورد نظر قرار می‌دهند. براین اساس ابتدا اثبات و تبیین چیستی و حقیقت نفس بیان شده و قدم به قدم با توضیح رابطه بین نفس و بدن، تبیین حرکت آن از نقص به کمال، اثبات تجرد نفس، مراتب و عوالم نفس از دیدگاه علامه ادامه یافته و سپس شهود باطنی و معرفت حقیقی متناسب با هریک از عوالم نفس از منظر ایشان بررسی شده است. در فصل سوم دیدگاه‌های آیت الله قاضی مورد نظر قرار می‌گیرد. ایشان معرفت نفس را در قالب مؤلفه‌های عرفان عملی مد نظر دارند. لذا کیفیت تمرکز و توجه به نفس، ویژگی‌ها و لوازم معرفت نفس نظیر: ترک عادات ورسوم و تعارفات، عزم، رفق و مدارا، وفا، ثبات و دوام، مراقبه، محاسبه، مؤاخذه، مسارعت، ارادت، ادب نگاهداشتن، نیّت، صمت، جوع و کم‌خوری، خلوت، سهر، دوام طهارت، مبالغه در تضرّع و مسکنت و خاکسارى و بکاء، احتراز از لذائذ، کتمان سرّ، شیخ و استاد، ورد، نفی خواطر، ذکر و فکر و سپس شاخص‌های اختصاصی طریقه مرحوم قاضی اعم از: تعبد کامل به شریعت، حضور در عرصه اجتماع، عشق، ولایت اهل بیت(علیهم‌السلام) مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت مراحل و کیفیت سیروسلوک برای رسیدن به معرفت نفس در طریقت آیت‌الله قاضی مورد نظر قرار گرفته است. از آن‌جا که رویکردهای عرفانی علامه حسن‌زاده و آیت الله قاضی هر دو منطبق بر مکتب عرفانی ابن‌عربی است، لذا در فصل چهارم معرفت نفس از دیدگاه ابن عربی و هستی شناسی او نظیر قوس صعود و نزول، معرفت مثالی، معرفت عقلی و معرفت فراعقلی نفس، منِ حقیقی و معرفت نفس و در نهایت فناء فی‌الله به عنوان غایت معرفت نفس مورد نظر قرار گرفته است.

در این نوشتار عارف کسی است که برای درک و دریافت اسرار حقیقت مراتب تزکیه و تصفیه نفس را طی کرده و عرفان اسلامی معرفتی است باطنی که از دل کتاب و سنت استخرج و استنباط می‌شود. نوشتار حاضر که به روش کتابخانه‌ای تألیف و به سامان و بر پایه تحلیل دیدگاه فقهای فریقین نسبت به عرفای مسلمان و عرفان اسلامی استوار شده، به تعبیر دیگر پرسش بنیادین این نوشتار عبارت است از اینکه دیدگاه فقهای اسلامی در باره عارفان مسلمان و عرفان اسلامی چیست و چگونه تحلیل می‌شود. در این نوشتار ضمن نقل نظر فقیهان مذاهب اسلامی و انتقاد آنان راجع به عرفان اسلامی و عارفان مسلمان به تحلیل و بررسی آن‌ها پرداخته‌ایم، در این نوشتار علاوه بر مقدمه و کلیات که فصل اول را تشکیل داده، فصل دوم با دید کلی‌نگر به سیر تاریخی چالش‌های بنیادین فقها و عرفای مسلمان قبل از صفویه آغاز شده و با مباحثی چون معرفی آثار بزرگان و نویسندگان شیعه و سنی اعم از مخالف و موافق ادامه یافته سپس شیوه‌های منتقدان در نقادی‌ها و علل مخالفت‌ها واکاوی شده و در فصل سوم اشکالات فقهای شیعه و سنی بر سیره و منهج عملی عرفای مسلمان و در فصل چهارم اشکالات فقها بر بنیادهای نظری عرفان اسلامی تحلیل و بررسی شده و در فصل پنجم تحلیل و بررسی‌ها از حیث قابلیت دفاعی داشتن و نداشتن آن‌ها مورد توجه و تذکر قرار گرفته است. و در نتیجه معلوم شده که اغلب نقد و انتقاد فقیهان راستین و درست آیین اسلامی متوجه صوفی‌نمایان و عرفان‌های کاذب و دروغین است و برخی از نقدها هم متوجه کردار و گفتار جهله صوفیه است که از سر نادانی و عدم فهم دقیق عرفان از آنها سرمی‌زند نیز واضح شده که نه عارفی ضد شریعت و فقه و روحانیت است و نه فقیهی دشمن عرفان و معرفت باطنی است معرفتی که از منبع زلال قرآن و حدیث اهل بیت (ع) اخذ و دریافت می‌شود. و چون آفتاب درخشان مدام در تجلی است.

پژوهش حاضر مطالعه ای تطبیقی و مقایسه ای است درباره مفهوم ریاضت و رابطه آن با محبّت در عرفان اسلامی از صدر اسلام تا قرن ششم هجری.روش تحقیق مبتنی بر روش استقرایی، تطبیقی و مقایسه ای و با استفاده از ابزار فیش و منابع کتابخانه ای و هدف آن افزایش آگاهی از این که عارف در مراحل سلوک دچار چه مقامات و احوالاتی می گردد.این تحقیق نشان داد که ساحت های مختلف سلوک، منجمله ریاضت قبل از محبّت و عشق، و هم چنین ریاضت در مراحل کشف و شهود هم می باشد؛ و این رابطه بین ریاضت و محبّت وجود دارد و مکمّل یک دیگر می باشند و هم دیگر را نفی نمی کنند. و این شناخت منازل و مراحل سلوک و نیز چگونگی طی طریق و گذر از هر منزل به منزل دیگر باعث می شود برای سالک و عارف آرامش و تزکیه روح، پالایش ذهن و آگاهی از اسرار حق را به بار می آورد. کلید واژه: ریاضت، محبّت، مقام، احوال، سلوک، رابطه، زهّد، عشق

با توجه به گسترش عرفان‌های نوپدید که غالباً بدون هیچ پایه و اساسی و بر مبانی نظرات رهبران این فرقه عرضه می‌شود لزوم بررسی علمی، تاریخی و نوع نگاه نظرات آنان با برخی بزرگان عرفانی و رد این جریانات نوپدید از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. بر همین اساس «عقل» و «عشق» به عنوان یکی از ویژگی‌های بارز انسان، همواره محل نزاع حکما و عرفا بوده است و بین عرفا نیز در تعیین حدود و ثغور این دو، معمولاً اختلاف نظر وجود داشته است که در این تحقیق (که به روش فیش-برداری و کتابخانه‌ای است و از روش تطبیقی ـ مقایسه‌ای استفاده گردیده) سعی شده جایگاه آن در عرفان نوپدیدی همچون عرفان شعور کیهانی (حلقه) و عرفان اسلامی با محوریت کتاب مرصاد العباد و دیگر آثار نجم‌الدین رازی (دایه) (که از اولین متون عرفانی به زبان فارسی به شمار می‌رود)، مورد بررسی قرار گیرد.محمدعلی طاهری پله عقل و پله عشق را دو پله پیش روی انسان می‌داند اما در بیان جایگاه این دو دچار عقل گریزی شده تا جایی که معتقد است عقل پیوسته با کارهایی که مناقع ملموس و مادی نداشته باشد مخالف است؛ اما نجم الدین رازی بر خلاف طاهری ارزش والای عقل و خردورزی را در جای خود پیش از ورود به آستانه عشق حفظ کرده و شأن و منزلتش را پاس داشته است. در عبارات او آمده است که عقل باید حیطه خود را بشناسد و اگر چه در قلمروهای دیگر چونان چراغی راهنمای سالکان تواند بود اما در کوی عشق نابیناست و آنجا سلطانی دیگر حکمرانی می‌کند.محمدعلی طاهری همچنین دنیای عشق به دور از حساب و کتاب عقلانی می‌داند و از آنجایی که دنیای عرفان را نیز همچون دنیای عشق می‌داند این دنیا را دنیا ماورا تکلیف می‌خواند زیرا دنیای عشق دنیای انجام وظیفه نیست. دنیای عشقی که طاهری ترسیم می‌کند با دنیای عشقی که نجم الدین رازی مرتبه پایانی آن را «فاعلم أنه لا اله الا الله می‌داند (که تازه ابتدای شریعت حقیقی است) بسیار متفاوت است چرا که عشق از نظر طاهری مزد اشتیاق مثبت انسان است در حالی که از نظر نجم الدین رازی اشتیاق و تمنا برای رهایی از تخم جسمانیت و عقل گرایی و ورود به عالم عشق کافی نیست.

احمد غزالی عارفی است متفاوت از بسیاری از عرفای پیشین. وجه تمایز وی به سبب محوریت عشق در عرفان بوده است؛ عشق در عرفان به مانند بذری است که ابتدا توسط صوفیان خراسان از قبیل بایزید بسطامی، ابوالحسن خرقانی و... کاشته و بعدها در کتب احمد غزالی شکوفا شد. اگر بخواهیم تصوف احمد غزالی را به عنوان مهمترین شاخص آن بگوییم باید آن را مظهر عشق بخوانیم.به عقیده‌ی او، حقیقت عشق از جمله اموری است که فقط از طریق ذوق می‌توان به آن دست یافت. واژه‌ها از اینکه بتوانند معنای واقعی عشق یا حقیقت مربوط به آن را بیان کنند قاصرند و زبان از گفتن آن الکن است.وجه تمایز احمد غزالی در این است که او از عشق به‌گونه‌ای سخن می‌گوید که چه عاشق خدا باشد، چه انسان، فرقی نمی‌کند و چه معشوق خدا باشد یا انسان باز تفاوتی ندارد، صرفا از مراتب عاشقی و معشوقی به طور مطلق بحث می‌شود. محدودیتی در موجودات و مفاهیم ندارد و می‌تواند در حوزه‌هایی غیر قابل تصور ظهور کند. او کلمه‌ی مجاز هم در مورد عشق انسانی بیان نمی‌کند، آن را حق می‌داند و تفاوت را در راستای شدت و ضعف می‌بیند. وی عاشقی است اهل صحو؛ همچنان‌که عشق در تمام عرفان وی به عنوان یک ویژگی بارز درخشان است، افراد را به پیروی از شرع و برپایی امور شرعی فرا می‌خواند.شرایط اجتماعی غزالی به گونه‌ای است که زمینه را برای ایجاد عشق و محبت و ایجاد میل و رغبت به سوی آن ایجاد می‌کند.او می‌خواهد بگوید انسان در این جهان چه وضعی دارد و چه باید بکند. انسان را برای بندگی خلق کرده‌اند. این جهان به خودی خود غایت نیست. مرحله‌ای است که خود را برای رفتن به مراحل بالاتر باید آماده کرد یا به عبارتی مرحله‌ای است که باید در آن برای آخرت بذر پاشید. انسان باید از زندگی دنیا برای آخرت استفاده کند. در این جهان چند روز به او مهلت داده‌اند که حتی عمر نوح هم داشته باشد در برابر جهان باقی ناچیز است. از او خواسته‌اند به غیر از خدا به چیز دیگری نیندیشد، ولی دلبستگی او به امور دنیوی انسان را به جایی می‌رساند که از انجام گناه ابایی ندارد و باعث حجاب بین او و آن جهان می‌شود که برای آغاز سفر معنوی خود باید این حجاب را بردارد. او سعی می‌کند که امید انسان را به دنیا قطع کند. انسان در این دنیا وضع معلومی ندارد و تکلیفش هم معلوم نیست، آمدنش به اختیار نبوده، مدتی در آن می‌ماند و بعد با اکراه اینجا را ترک می‌کند.عین‌القضات همدانی (525-492 میانه ه.ق)، حکیم، نویسنده، شاعر، مفسر قرآن، محدث و فقیه که به زبان‌های فارسی، عربی و پهلوی میانه آشنایی داشت و در عین حال در عرفان و تصوف در بالاترین جایگاه قرار داشت نیز اینطور استنباط می‌کند که خدا به ذات خود عشق می‌ورزید و آن را دوست داشت که همان وحدت ذات است. خواست که این عشق و محبت به ظهور رسد؛ «یحبهم» (مخلوقات را خلق کرد و در میان آنها محبت را پدید آورد، در نتیجه آنها هم به خدا عشق ورزیدند)، «یحبونه» (محبت خدا در دل‌هایشان قرار گرفت که می‌توان آن را کثرت در عین وحدت نام نهاد چون از عالم مخلوق به سمت خالق حرکت می‌کند.) همدانی عارفی است که عشق مجازی را پرتوی از عشق واقعی می‌داند و در این زمینه سخنانی نیز بیان کرده است. وی معتقد است انسان می‌تواند همواره برای رسیدن به نهایت کمال از عشق به مخلوق شروع کند. این اعتقاد او زمینه‌ای برای گسترش و ترویج پیدا کردن این عقیده در دوره‌های بعدی شد. وی در حالی که انسان را به عشق ورزیدن به محبوب و معشوق واقعی تشویق می‌کند، از عشق مجازی هم نیز دم می‌زند. در این زمینه نیز پیروانی به دست می‌آورد که از نظر عقیده با عین‌القضات نظری یکسان دارند. او مسیر را هموار می‌کند تا اینکه بسیاری از افراد دیگر قدرت بیان این موضوع را در نگارش خود داشته باشند. اگر آنها هم چیزی در این مورد به زبان می‌آورند نشأت گرفته از وجود اوست که مسیر را برایشان آماده ساخته است. عین‌القضات همدانی رسیدن به معشوق را آسان نمی‌بیند، ولی عقیده دارد که می‌توان از عشق مجازی به راه‌حل این مشکل دست یافت. او حضرت محمد(ص) را به عنوان یکی از این عشق‌های مجازی معرفی می‌کند که نماینده خداست برای رسیدن به حقیقت. او پیامبر را نماینده‌ای از جانب خدا می‌داند که باید از این عشق شروع کرد و به ذات اقدس الهی رسید. باید از وسیله استفاده کرد. او خداوند را بسان خورشیدی می‌داند که بشر توان نگاه مستقیم به آن را ندارد، مگر از طریق مدد جستن از وسیله‌ای دیگر برای رسیدن به مقصود و بهره بردن از این منبع نور. او پیامبر را همان وسیله توصیف می‌کند که می‌توان با آن به معشوق نگاه کرد؛ به عبارت دیگر پیامبر بهترین دستاویز برای رسیدن به عشق لایتناهی پروردگار است.

این نوشتار به لطف خدا و عنایت خاصه معصومین علیهم السلام فراهم آمده است. که ابتدا به زندگینامه و دیدگاه و آثار خواجه عبدالله انصاری پرداخته آنگاه به بررسی عرفان و رابطه آن با اخلاق و سیروسلوک عرفانی از دیدگاه اسلام وسپس به شرح بدایات می پردازد.رساله با تمسک به چهارده معصوم علیهم السلام متشکل از چهارده فصل می باشد. که در فصل اول کلیات تحقیق تبیین شده و در فصل دوم زندگینامه خواجه عبدالله بررسی گردیده و در فصل سوم رابطه عرفان با اخلاق و در فصل چهارم سیروسلوک و آداب و مراحل آن در اسلام مورد ارزیابی قرار گرفت. از فصل پنجم تا چهاردهم نیز بدایات را شرح می دهد. که شامل ده باب است از قبیل، یقظه، توبه، محاسبه، انابه، تفکر، تذکر، اعتصام، فرار، ریاضت و سماع می باشد و در پایان فصول نتیجه گیری می شود. این نوشتار حاصل پژوهشی است که به روش کتابخانه ای با جمع آوری منابع و گرد آوری داده ها و با مطالعه به صورت فیش برداری پس از بررسی های منابع مرتبط با موضوع انجام گردیده است و هدف پژوهشگر رسیدن انسان به معرفه الله و نائل شدن او به مقام قرب الهی و لقاء الهگ می باشد.سالک در عرفان عملی در طی مراحل ومنازل محتاج انسان کامل است که او را مراقبت نماید و از راه و رسم منزل ها آگاهش کند و به معشوق حقیقی (الله) راهنمایی کند. با توجه به انحراف و انحطاطی که انسانها و جوامع بشری را در برگرفته تنها راه نجات و رستگاری صراط مستقیماست که پیروی از قرآن و عترت پیامبر علیهم السلام می‌باشد.