جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

‫مسأله امامت از مهم‌ترين مباحث کلام اسلامي است، که متکلمان بسياري از شيعه و اهل سنت، آثار متعددي را درباره آن تدوين کرده‌اند. پژوهش حاضر با روش کتابخانه‌اي به بررسي و نقد کتابي از فخر رازي با عنوان "الاربعين في اصول الدين"، با تأکيد بر بخش امامت آن، پرداخته است. از آن‌چه در تعريف امامت ذکر شده مي‌توان به شاخص‌هايي مانند جانشيني پيامبر (، ولايت و سرپرستي، و وجوب اطاعت اشاره کرد. منصب امامت ابعاد گوناگوني مانند هدايت باطني، الگوي اخلاقي و رفتاري، تعليم معارف و احکام دين، و رهبري سياسي جامعه را در بر مي‌گيرد. اشاعره و معتزله درباره شرايط امام گفته‌اند که بايد مجتهد، صاحب‌رأي، شجاع، عادل، عاقل، بالغ، مرد و حرّ باشد؛ در حالي که شيعيان به سه شرط اساسي عصمت، افضليت و اعلميت اشاره مي‌کنند. فخر رازي وجوب امامت را امري شرعي دانسته، در حالي که دلايل عقلي بسياري بر وجوب امامت مي‌توان اقامه نمود. ضرورت ارتباط با غيب، و همچنين بعد هدايت باطني امام، ضرورت عصمت او را ثابت مي‌کند؛ به‌علاوه، از آيات قرآن مانند آيه امامت و آيه اولي‌الامر نيز عصمت امام استفاده مي‌شود. در برابر اين دلايل متقن، فخر رازي تلاش کرده تا دلايل عصمت امام را مخدوش جلوه دهد و شبهاتي را مطرح کرده است که از اتقان کافي برخوردار نيست. او همچنين درباره راه‌هاي نصب امام به نصب خدا و پيامبر، بيعت، تعيين امام سابق، و غلبه اشاره نموده، و سپس تلاش کرده تا دلايل رد بيعت از سوي اماميه را نقد نمايد. در ادامه، دلايلي براي اثبات خلافت ابوبکر با استناد به آيات و روايات ارايه مي‌کند، که مهم‌ترين آن‌ها اجماع است. اما بررسي واقعه سقيفه نشان مي‌دهد که هيچ اجماعي محقق نشده است. افضل بودن ابوبکر با استناد به روايتي ضعيف، از ديگر دلايل اوست. و عجيب است که در مقابل، نصوص صريح پيامبر درباره امامت علي(، مانند حديث غدير را انکار مي‌کند.

کتاب مناهل العرفان فی علوم القرآن اثر محمد عبدالعظیم زرقانی از عالمان برجسته مصری و استاد دانشگاه الازهر مشتمل بر اهم مسایل علوم قرآنی است که طی هفده مبحث و در دو جلد تدوین یافته است. وی در این کتاب کوشیده است ضمن پایداری به آراء و نظریات عالمان سلف هم چون زرکشی، ابن جزری و بویژه سیوطی نیازها و مقتضیات جدید را نیز در زمینه علوم قرآنی مدنظر قرار دهد. این مقال به معرفی و بررسی اجمالی هفده مبحث کتاب پرداخته و سپس مبحث ششم آن «نزول قرآن بر هفت حرف» را با تفصیل بیشتری به نقد کشیده و نقایص و کاستی های آن بطور مستدل و بر مبنای منابع و نظرات عالمان شیعی بیان نموده است.

نویسنده در این نوشتار به نقد و بررسی کتاب التفسیر و المفسرون دکتر ذهبی از دو جهت اقدام می‌کند: اول؛ از جهت روش‌شناختی به خلط روش تفسیر به رأی با روش اجتهادی می‌پردازد. سپس خلط تفسیر عقلی و علمی را در این کتاب، تبیین می‌سازد و دیدگاه ذهبی را در مورد روش تفسیر علمی مورد انتقاد قرار می‌دهد. در نهایت به خلط روش و عقاید معتزله و شیعه توسط دکتر ذهبی اشاره و مواردی از آنها را برمی‌شمارد. دوم از جهت مبانی تفسیر؛ منابع تفسیر شیعه و اهل سنت را از نظر ذهبی ذکر و مورد نقد و بررسی قرار می‌دهد. در این بخش به موضوع نسبت تحریف قرآن به شیعه می‌پردازد و در ادامه جایگاه اهل‌بیت(ع) را در تفسیر تبیین می‌سازد.

تاب نظریة السنة فی الفکر الإمامی الشیعی التکوّن و الصیروره پژوهشی درباره سنّت و حجیت آن از دیدگاه فقیهان شیعه است. نویسنده کتاب با نگاه تاریخی تحلیلی، یک دوره اعتبار حدیث شیعه را از منظر این دانشمندان در دورۀ زمانی عصر حضور ائمه (ع) تا عصر حاضر، مورد بررسی قرار می­دهد. وی سعی دارد اثبات کند که شیعه در هیچ دورۀ تاریخی به سنت ظنی عمل نکرده است و بر همین اساس در 5 فصل اول سنت را در دوره حضور معصومان (ع)، قرن چهارم تا هفتم، قرن هفتم تا نهم، قرن دهم و یازدهم (اخباریون) و عصر حاضر مورد کاوش قرار می­دهد. در فصل ششم بحثی پیرامون جریان­های نقدگرای حاضر داشته و در نهایت به ارائه مطالبی درباره حجیت سنت ظنی در حوزۀ غیر فقه و احکام پرداخته است. نویسنده نوشتار حاضر، با هدف معرفی کتاب مذکور، نخست معرفی مختصری از مؤلف کتاب ارائه می­نماید. در ادامه، با معرفی کتاب و ذکر اهداف و سؤالات نویسنده آن، فصول کتاب را نام برده و به اختصار محتوای آنها را مورد مداقه قرار می­دهد.

ترجمه حاضر، به بررسی و تحلیل مفهوم معجزه پرداخته و مباحث فلسفی مربوط به آن را دنبال می کند. در فصل اوّل، نویسنده ابتدا تعریف عامی از معجزه را ارائه می کند: معجزه، حادثه ای از نوع غیرمعمول است که یک خدا آن را پدید آورد، و اهمّیت دینی دارد; سپس به تحلیل واژه های به کار رفته در آن می پردازد; آن گاه تعریفی را تعریف دقیق از معجزه معرّفی می کند; یعنی نقض قانون طبیعت به دست یک خدا.در فصل دوم، به تحلیل مباحث فلسفی درباره تعریف برگزیده خود می پردازد و از آن جا که هیوم، این مدّعای فلسفی را مطرح کرده که «شواهد، همیشه ضدّ وقوع هر معجزه ادعا شده است»، و استدلال های وی در سنّت فلسفی انگلس اهمّیت بسیار قابل توجّهی داشته، از وی آغاز می کند، و در ادامه به آن چه اخلاف فلسفی هیوم در این موضوع گسترش داده اند می پردازد; آن گاه نویسنده برای ارزیابی دعاوی هیوم و اخلاف فلسفی وی، تحلیل این سه مطلب را لازم می داند: 1. نقض قانون طبیعت; 2. شاهد این که حادثه خاصّ تاریخی به وقوع پیوسته; 3. شاهد دال بر این که عمل یک خدا ( a god ) علّت آن است; سپس در فصل 3، 4، 5، آن ها را تحلیل می کند و در فصل پایانی به تحلیل شواهدی غیر از شواهد تاریخی و علمیت که به سود رخداد معجزه ها به معنای برگزیده هست می پردازد. مترجم، سپس انتقادهایی را بر مطالب نویسنده در فصل های پنجگانه کتاب مطرح می کند.

برای دفاع از حدیث شیعه و قرآن لازم است روایات تحریف بررسی و نقد شوند. محدث نوری روایات منسوب به شیعه را در بخشی از کتاب فصل‌الخطاب جمع‌آوری کرد و بدین ترتیب زمینه تحقیق در روایات تحریف کاملا" مهیا شد. نگاه به منابع اصلی که محل تجمع این روایات هستند نشانگر ضعف ریشه‌ای این روایات است . از جملهء این منابع تفسیر قمی است که طی تحقیق حاصل شد که مولف این تفسیر نه علی‌بن‌ابراهیم است و نه به ادعای شاگردانش عباس‌بن‌محمد، بلکه مولف علی‌بن‌حاتم قزوینی است . اصلی‌ترین منبع این روایات کتاب قراءات از احمدبن‌محمد سیاری است که تمام اهل رجال او را تضعیف کرده‌اند. بررسی اسناد روایات تحریف ادعای بزرگانی چون امام خمینی(ره) در مورد این روایات را اثبات می‌کند. آیه‌الله بروجردی اکثر این روایات را جعلی معرفی می‌کند. تحقیق حاضر در فصل دوم کاملا" این ادعا را ثابت می‌کند. پس از تصحیح اسناد با روشهای مختلف ، قرار دادن آنها در کنار هم با روش جدول‌بندی، حضور متراکم ضعفاء و غلات را در اسناد روایات تحریف نشان میدهد. این باند فرهنگی - سیاسی که هیچگونه اعتقادی به نماز و روزه و قرآن نداشتند خود را به شدت طرفدار ولایت ائمه می‌دانستند، اما موضع‌گیری ائمه(ع) آنها را منزوی کرد ولی آنها در خفا کار خود را می‌کردند. از کارهای پنهان آنان جعل حدیث بود که عملکردشان هم‌اکنون در بخشی از کتاب فصل‌الخطاب جمع است . جعلی بودن اکثر روایات تحریف در بررسی اسناد بدست آمد و بی‌سوادی و جهل قائل به تحریف در نقد آیات ادعایی فهمیده میشود. پژوهش و نقد آیات ادعایی که در متن روایات تحریف مطرح شده‌اند، کاملا" انگیزه‌های جعل حدیث را روشن می‌کند. اکثر این روایات در مورد ولایت علی(ع) ظلم به حق آل‌محمد(ص) و تنفر نسبت به دشمنان آل‌محمد(ص) است . جاعل این روایات نظرات و معتقدات خود را بر آیات قرآن تحمیل میکند و هر جا آیه را نفهمیده، آنرا طبق سلیقه خود تغییر داده‌است . فصل‌الخطاب و افراد مغرض ، نظریه تحریف قرآن را به بزرگان و متفکران شیعه نسبت میدهند که در فصل اول به آن اشاره شده‌است ، اما تصریح صاحب‌نظران مکتب اهل بیت (ع) در عدم تحریف قرآن که در فصل چهارم آمده‌است ، هرگونه تهمتی را رد میکند. علاوه بر آن، گروهی از احادیث معتبر در مقابل روایات تحریف قرار دارند و استدلال به آنها در کنار تواتر قرآن تردیدی باقی نمی‌گذارد که قرآن کنونی همان کتابی است که بر پیامبر(ص) نازل شده و مسلمانان در طی چند قرن آن را دست به دست به ما رساندند. در این مدت اهتمام مسلمانان و بخصوص دانشمندان به قرآن، حفاظی بود تا این کتاب مقدس از دست پلید دشمنان آگاه و دوستان نادان سالم و پاک بماند.

معاد یکی از آموزه‌های مهم اعتقادی مسلمانان است که فلاسفه‌ی بسیاری از جمله ابن‌سینا سعی در اثبات عقلانی آن کرده‌اند. ملاصدرا نظام فلسفی حکمت متعالیه را مبتنی بر سه اصل اساسی شهود عقلی ، برهان عقلی و وحی پایه‌گذاری نمود و با درآمیختن معرفت برگرفته از این منابع ، اصول یازده‌گانه را جهت اثبات عقلانی معاد جسمانی ارائه کرد. محمد رضا حکیمی در کتاب «معاد جسمانی در حکمت متعالیه» بر روش مکتب تفکیک مبتنی بر جدایی روش‌های کسب معرفت (شهود، عقل و وحی) تاکید می کند و می‌کوشد تا ضمن اثبات ناتوانی عقل در درک معاد جسمانی ، اصول یازده‌گانه ملاصدرا را نقد کند و نتیجه‌ی آن اصول را معاد روحانی دانسته، سپس معاد ملاصدرا را با صریح اخبار معتبره مباین می‌داند و با بیان اقوال بزرگانی چون امام خمینی ، شهید مطهری ، شیخ محمد تقی آملی و...؛ این امر را ملاک تکفیر ملاصدرا معرفی می‌کند. ایشان در این کتاب ادعا می کند که ملاصدرا پس از ناکامی در اثبات عقلانی معاد جسمانی از اصول خود کناره گرفته، با رویکردی تفکیکی مبنی بر پذیرفتن جدایی عقل و وحی، به معاد وحیانی روی‌آورده است؛ در حالی که چنین دیدگاهی نسبت به ملاصدرا نادرست است. از اینرو به کتاب آقای حکیمی انتقادات محتوایی، روشی و اخلاقی وارد است. انتقادات مطرح شده در این اثر شامل اکتفا به کلی گویی در موضع اقامه دلیل قطعی، تقطیع وفهم نادرست از عبارات، در ضمن عدم توجه بر شیوه و سبک نگارش ملاصدرا است. در نقد روش‌شناسانه به بیان شیوه‌ی نگارشی آقای حکیمی در بستن راه نقد و استفاده از مغالطات پرداخته شد. از جمله خطاهای اخلاقی مطرح شده، عدم اشاره به مبانی فکری ملاصدرا و به تأویل بردن نقل‌قول‌ها است. وجود این انتقادات نشان دهنده‌ی نادرستی دیدگاه آقای حکیمی نسبت به ملاصدرا ومعاد جسمانی ایشان است.

ردیه های دانشمندان شیعه بر دو کتاب مسائل جارالله و الوشیعه موسی جارلله بر دو دسته تقسیم می شود. دسته ای مربوط به یک مورد از موارد مطرح شده در دو کتاب مذکور است. دسته ای دیگر از ردیه ها عهده دار پاسخ به بیش از یک موضوع یا بیشتر موضوعات مطرح شده در مسائل جارلله و الوشیعه است. نویسنده در نوشتار حاضر می کوشد گزارشی از محتوای برخی از این ردیه ها را ارائه نماید. وی در راستای این هدف، نخست برخی از آگاهی های بدست آمده درباره موسی جارلله و نیز توجه او به شیعه و باورهای آنان تا قبل از نگارش نقد بر شیعه مرور می کند. در ادامه، به معرفی مسائل جارلله و الوشیعه پرداخته و چاپ های مختلف الوشیعه را برمی شمارد. در انتها، ردیه های دانشمندان شیعه بر مسائل جارالله و الوشیعه را معرفی می کند.

کتاب عقیده الشیعه مجموعه ای است از هفتاد رساله کلامی مختصر در باب اصول اعتقادی پنج گانه شیعه که چندی پیش، با تدوین و تحقیق محمدرضا انصاری قمی در دو مجلد منتشر شد. هدف نامبرده از تدوین مجموعه حاضر، گردآوری و عرضه اعتقادنامه های شاخصی است که از قرن دوم تا دهم هجری قمری نگاشته شده و در آنها عقیده شیعه دوازده امامی درباره توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد تبیین شده است. شمار قابل توجهی از رساله های نشریافته در این مجموعه، قبل از این، در صورتهای مختلف بر دست آقای انصاری قمی یا دیگر مصححان، به طبع رسیده اند و هم اکنون در کتاب عقیده الشیعه به ادعای طابع با تصحیح تازه ای بازچاپ شده اند. تعداد زیادی از آن ها نیز برای نخستین بار در این کتاب به زیور طبع آراسته شده اند. نویسنده در نوشتار حاضر مباحث انتقادی خود پیرامون کیفیت نامطبوع و نامقبول رساله های مذکور در این مجموعه در قالب سلسله مطالبی ارائه داده است. در این جستار، وی تنها به ارزیابی تصحیح و طبع یکی از رساله های آن مجموعه یعنی رساله الأبحاث المفیده فی تحصیل العقیده تألیف علامه حلی که در صفحات 614 تا 650 از جلد دوم کتاب مذکور چاپ شده، پرداخته است.

ترديدى نيست كه در ساحت معارف دينى، مباحث عرفانى و اخلاقى در ارتباط متقابل با ديگر معارف، نقش مهمى دارد. به ويژه آنكه مباحث اخلاقى و عرفانى در طهارت روح آدمى و سعادت نفس انسانى سهم بالايى دارند. بر همين اساس، عارفان اسلامى و متخلقان به اخلاق الهى در طول تاريخ، دست به تأليف آثارى زده اند تا شيوه طهارت و تقويت روح و نيز اصلاح و ترقى نفس در منازل سلوكى را به سالكان بياموزند. در اين زمينه، كتاب «منازل السائرين» خواجه عبداللّه انصارى و نيز كتاب «اوصاف الاشراف» خواجه نصيرالدين طوسى از ويژگى هايى خاص برخوردار است كه آن دو را از ديگر تأليفات ممتاز مى سازد. بدين روى، مقاله حاضر در پى بررسى اين دو كتاب مهم در حكمت عرفانى عملى و اخلاق عرفانى است؛ ابتدا به ويژگى هاى دو مولف و سپس به امتيازات دو تأليف و در آخر، به ارزيابى آن پرداخته و قوت و ضعف هريك را بررسى كرده است.