جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

علم عمران ابن خلدون، نوعی اندیشۀ اجتماعی است. گاهی هم از سنخ دیگر نظریات جامعه شناسی مدرن درک می شود. با این حال، اگر پاسخ نظریات جامعه شناسی مدرن به مسئلۀ نظم اجتماعی مطلوب را در نظر بگیریم، آنگاه به تفاوت ماهوی پاسخ ابن خلدون به مسئلۀ نظم اجتماعی نسبت به جامعه شناسان مدرن پی خواهیم برد. این مقاله ابتدا نشان داده است که نظریات جامعه شناسی مدرن، به دلیل اینکه تمامی مبادی دینی یا متافیزیکی را کنار می گذارند، ماهیت سکولار دارند. با بررسی منطق علم عمران و جایگاه آن در تمدن اسلامی، پاسخ آن به مسئلۀ نظم اجتماعی را با پاسخ نظریات جامعه شناسی به این مسئله مقایسه کرده است. در نهایت، به این نتیجه رهنمون شده است که هرچند ابن خلدون، عقل را همچون جامعه شناسان مدرنی مانند کنت، تجربی- تاریخی می پندارد و از این رو، علم عمران او از حکمت عملی فیلسوفان مسلمان متمایز می شود، اما هستی شناسی و انسان شناسی او مانع از این می شود که علم عمران، نوعی از نظریات جامعه شناسی مدرن تلقی شود.

پژوهش حاضر به بررسی کارکردهای اجتماعی دین از منظر قرآن و روایات می‌پردازد. بحث بر سر حوزه نفوذ و حضور دین در حیات بشر از جمله مباحث مهم و چالش‌برانگیز بین اندیشمندان دینی و روشنفکران سکولار طی چند قرن گذشته بوده است. اجمالاً دو دیدگاه در این زمینه وجود دارد؛ دیدگاهی که نقش دین را در جامعه کم رنگ جلوه می دهد و بر تفکیک دین از دنیا و سیاست از دیانت گرایش دارد و دیدگاهی که بر نقش مثبت و تأثیرگذار دین در جامعه پافشاری می‌کند و با طرح مسأله جامعیّت دین الاهی و آسمانی اسلام، معتقد است این شریعت، به همه ساحت‌های حیات انسان اعم از فردی و اجتماعی، مادّی و معنوی، دنیوی و اخروی نظر داشته و در حقیقت تنها دین است که می تواند نیاز انسان اجتماعی نیازمند قانون را تأمین کند و جز در سایه دین داری نمی توان زندگی اجتماعی سعادتمندانه ای را تجربه کرد. هدف نویسنده آن است‌که با روش درون دینی، به بررسی نقش و کارکردهای اجتماعی دین بپردازد و نسبت دین را با پدیده های مرتبط با جامعه بشری به داوری بنشیند. لذا در این جستار پس از بررسی مفاهیم کاربردی و اشاره ای گذرا به برخی پیش فرض های موضوع، چهار نوع از انواع کارکردهای اجتماعی دین بررسی شده که شامل تمدّن‌سازی، امنیّت اجتماعی، شادی اجتماعی، نظم و انظباط اجتماعی می شود.یافته‌های پژوهش بیانگر آن است که دین کارکردهای فراوان و نقش‌های بی‌شماری در حیات پیروان خود ایفا می‌کند. برای نمونه مطالعه در سیر تمدن بشری نشان می‌دهد که دین نقش هدایت و رهبری اجتماعی را به‌صورت یک جریان هدف‌مند بر عهده گرفته و تعالیمش را مطابق ساحت‌های اندیشه‌ای بشر تدوین نموده‌است. همچنین امنیّت اجتماعی از دیگر کارکردهای اجتماعی دین، بسیار مورد توجه اسلام بوده است. آیین مقدس اسلام، از همان ابتدا موضع خود را نسبت به مقوله امنیّت فرد و جامعه روشن ساخت و آن را بر بستر ناآرامی‌ها و درگیری‌های شبه جزیره عربستان نشاند و در بدترین شرایط، بهترین اصول و روش را برای حفظ امنیّت و رسیدن به آرامش برای بشر به ارمغان آورد. از دیگر کارکردهای دین، شادی اجتماعی است که به عنوان یکی از ابزارهای مهم رساندن انسان به کمال مطرح است؛ اگر چه از آن غفلت زیادی شده است. نظم و انضباط اجتماعی، از دیگر مباحثی بود که در این نوشتار مورد بررسی قرار گرفت. از نظر اسلام، نظم اجتماعی با توجّه به نیاز طبیعی انسان به زندگی جمعی، شکل می‌گیرد و تداوم آن منوط به ساز و کارهایی است‌که ادیان و قوانین بشری توان ارائه آن را ندارند. از نظر اسلام، جامعه زمانی که با قانون الاهی اداره شود و حاکمیّت دینی در آن برقرار باشد، روی نظم را به خود خواهد دید.

اخلاق یکی از منابع علم حقوق به شمار می‌رود. اخلاق نیروی پر توانی است که کار ایجاد قواعد حقوقی را رهبری می‌کند. اما با این وجود اخلاق و حقوق دارای مفهوم و قلمرو یکسان نیست. حقوق وظیفه برقراری نظم و عدالت را در جامعه به عهده دارد و این مهم محقق نمی‌شود مگر با الهام گرفتن از قواعد و اصول اخلاقی که از منابع وحی و آموزه‌های دینی سرچشمه گرفته است که این همان اندیشه اقتصادی اسلام و امیرالمؤمنین(ع) است. یکی از این منابع آموزه‌های دینی نهج‌البلاغه است که هر چند نهج‌البلاغه همه گفته‌هایی نیست که از حضرت به یاد مانده، اما مراجعه به نهج‌البلاغه و دقت در آن، ما را تا حدی با سیره تربیتی حضرت در مورد مسائل اقتصادی آشنا ساخته است. سقوط یک جامعه در نگاه حضرت به‌خاطر سقوط هنجارهای اخلاقی و پیشرفت آن جامعه نیز به‌خاطر همین هنجارها می‌باشد. در این مقاله بعد از تعریف اخلاق، قلمرو آن با حقوق و ارتباط بین آن‌ها و اصول اخلاقی حاکم بر معاملات از دیدگاه حضرت علی(ع) مورد بررسی قرار گرفته است. یافته‌های این مقاله نشان داد اجرای دقیق اصول اخلاقی ذکر شده توسط ائمه اطهار(ع) و آموزه‌های دینی نظم اجتماعی و عدالت را در جامعه برقرار خواهد کرد.

چارلز هارتس هورن نماینده مکتب پویش در قرن معاصر است. او تنها فیلسوفی است که برهان نظم را به صورتی پیشین تقریر کرده است. برهان او بر اساس دیدگاه خاصش در باب واقعیت شکل می گیرد. هارتس هورن جهان منظم را همچون اندامی ارگانیک، به همراه انگاره ای از تحول و ارتباط حوادث در نظر می گیرد و با برداشتی اجتماع وار از واقعیت، وحدت در عین کثرت را در جهان به نمایش می گذارد. در این تقریر، نظم طبیعت مصداقی از نظم اجتماعی محسوب می شود. این نظم کیهانی و فراگیر مستلزم قدرتی نظم دهنده و متافیزیکی است. خداوندی که در این برهان اثبات می شود، واجد صفاتی است که هیچ نسبتی با خدای ادیان توحیدی ندارد.

این مقاله با رویکردی کلان نگر ناظر بر تحلیل شرایط ساختاری ـ تاریخی «امکان و امتناع قانون و نظم در ایران» است. غالبا تبیین های ارایه شده از علل تاریخی غیبت قانون و نظم اجتماعی در تاریخ و جامعه ایران، با نگاهی غایت شناختی، به دنبال شرح موانع «کنونی» غیبت قانون در جامعه ایران هستند. در این انگاره، «تاریخ ایران» در خدمت فهم شرایط کنونی جامعه ایران و به شکل وارونه مفهوم یابی می شود. شناخت ناشی از این «تبیین های تاریخی»، به جای آنکه در راستای تفسیر ساختارهای حاکم بر جامعه ایران در گذر تاریخ باشد، دغدغه فهم «ایران معاصر» را دارند. به علاوه، تحلیل های مذکور علت های غیبت قانون و نظم مبتنی بر آن را با روشی مقایسه ای و با رویکردی بنیادگرا (با تاکید بر بنیان اقتصادی یا سیاسی) تبیین می کنند. مقاله حاضر مدعی است کاربست تئوری عام تغییر اجتماعی (چه نوع مارکسیستی و چه نوع وبری آن)، که با محوریت تاریخ غرب میانه تولید شده است، توان تحلیل غیبت تاریخی قانون و موانع استقرار قانون در تاریخ ایران را ندارد و میان عناصر تشکیل دهنده تبیین های مذکور و واقعیتِ «عدم استقرار قانون در تاریخ ایران» ارتباطی وجود ندارد. در مقابل، این مقاله سعی دارد با الگویی ساختارگرایانه غیبت تاریخی قانون در جامعه ایران را با محوریت مفهوم «مفصل بندی» در تحلیل و در ساختارهای اجتماعی، سیاسی و اقتصادی جامعه ایران (و نه غرب میانه) جستجو کند. مقاله حاضر مدعی است علت بنیادین «عدم استقرار قانون در تاریخ ایران» نوع مدیریت سیاسی، نظامی و اقتصادی محدوده سرزمینی ایران است.