جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تلخيص المحصل، تلخيص و تحليل انتقادى كتاب «محصل أفكار المتقدمين و المتأخرين» امام فخر رازى مى‌باشد. كتاب المحصل مورد اهتمام علمايى؛ همچون قطب‌الدين مصرى (شاگرد فخر رازى)، نجم‌الدين دبيران كاتبى قزوينى، ابن كمونه، ابن خلدون، عصام السفراينى، ابى حامد شبلى و خواجه نصير طوسى بوده است، چنانكه بر اين كتاب شرح و حاشيه نوشته‌اند. خواجه نصيرالدين طوسى در مقدمۀ كتاب علت تأليف كتاب را اين‌گونه بيان مى‌كند: «در اين زمان از كتب اصولى كه بين مردم متداول است، جز كتاب محصل كتابى در دست نيست و آن نيز برخلاف نامش؛ مشتمل بر غث و سمين بسيار مى‌باشد. خواستم كه آن را از زوائد خالى و مهذب نمايم و آنچه بحث در آن واجب است، ذكر كنم. اگرچه عده‌اى از افاضل بر اين كتاب شروحى نوشته‌اند و براى توضيح و تبيين مطالب آن جهد و كوشش فراوانى كرده‌اند، ليكن هيچ يك چنانكه بايد موفق نگشته و از عهدۀ آن چنانكه قاعدۀ انصاف است، برنيامده‌اند». در نام اين كتاب اختلاف است، چنانكه ابن شاكر در كتاب فوات الوفيات از آن به تلخيص في علم الكلام نام مى‌برد و قاضى نورالله در مجالس المومنين شرح المحصل ناميده و صاحب كشف الحجب و الاستار تلخيص المحصل خوانده است. و در نزد اكثر علماء به نقد المحصل مشهور است. خواجه از تأليف اين كتاب در سال 669ق فارغ گشته و آن را به علاءالدين عطاملك جوينى اهداء مى‌كند. كتاب به طور كلى به چهار ركن و هر ركن گاه به اقسام و مسائلى تقسيم مى‌شود كه در ذيل مى‌آيد: الركن الاول في المقدمات: مؤلف در اين ركن 3 مقدمه بيان مى‌كند. مقدمۀ اول در بيان علوم بديهيه و مباحث مربوط به آن مى‌باشد. مقدمۀ دوم در موردنظر و احكام آن مى‌باشد. در مقدمۀ سوم مؤلف به دليل و اقسام آن مى‌پردازد. او دليل را به ادلۀ نقليه و عقليه و مركب از اين دو تقسيم مى‌كند و استدلال را تقسيم مى‌كند به قياس، استقراء و تمثيل. سپس در توضيح هر يك از آنها و اين كه كدام يك از آنها افادۀ علم مى‌كند، سخن مى‌گويد. الركن الثانى في تقسيم المعلومات: مؤلف حول موجودات، معدوم و حال بحث مى‌كند. او موجودات را در تقسيمى به واجب و ممكن تقسيم كرده و خواص واجب لذاته و ممكن لذاته را طى مسائلى بيان مى‌كند. او در تقسيمى ديگر موجودات را به قديم و محدث تقسيم كرده و محدث را به عرض و جوهر تقسيم مى‌كند. او اعراض را به دو قسمت اصلى تقسيم مى‌كند: الاعراض في غير الحى و الاعراض التى لا يتصف بها غير الحى و هر كدام از اين دو را هم به اقسامى ديگر تقسيم كرده و احكام هر يك از آنها و احكام كلى اعراض را بيان مى‌كند. او اجسام را به جواهر فلكيه و عنصريه و مركبات تقسيم مى‌كند و ملائكه و جن را از جواهر مجرده مى‌داند. و در خاتمۀ اين ركن بحث مى‌كند، از احكام موجودات كه عبارت است از مباحث وحدت و كثرت و علت و معلول. الركن الثالث في الالهيات: مؤلف مباحث الهيات را به چهار قسم تقسيم مى‌كند. قسم اول در بيان ذات خداوند و اثبات وجود بارى تعالى مى‌باشد. در قسم دوم ابتداء بحث مى‌كند، از صفات سلبيه خداوند عز و جل، سپس در مورد صفات ثبوتيه او سخن مى‌گويد. در قسم ثالث مؤلف بحث مى‌كند، از افعال خداوند و از قضاء و قدر و اثبات مى‌كند، حسن و قبح عقلى را و اين كه خداوند عادل است. در قسم رابع از اسماء بارى تعالى بحث مى‌كند. الركن الرابع في السمعيات: مؤلف بعضى از مباحث اعتقادى را از سمعيات شمرده و در چهار قسم آنها را بيان كرده است(البته بايد توجه داشت كه تقسيم‌بندى ابواب كتاب از فخر رازى است). القسم الاول في النبوات: مؤلف در اين مبحث از معجزات و فوائد بعثت، ضرورت نبوت، عصمت انبياء(ع) و افضليت انبياء از ملائكة بحث مى‌كند. القسم الثانى في المعاد: در اين مبحث از معاد، نفس، تناسخ، وعد و وعيد بحث مى‌شود. القسم الثالث في الاسماء و الاحكام: مؤلف در اين مبحث از ايمان و كفر و مسائل مربوط به اين دو بحث مى‌كند. القسم الرابع في الامامة: مؤلف در اين مبحث ابتداء اقوال فرق مختلف را حول وجوب امامت بيان كرده، سپس فرق مختلف شيعه را به اماميه، كيسانيه، زيديه و غلاة تقسيم كرده و عقائد آنها را بيان مى‌كند. او فرق مختلف كيسانيه و زيديه را شمرده و عقائد هر يك از آنها را بيان مى‌كند و در پايان مبحثى را اختصاص مى‌دهد به مذهب اماميه و شرح عقائد و اثبات حقانيت آن.

مولف این اثر، قبل از پرداختن به مباحث اصلى كتاب به بيان معناى بسم الله الرحمن الرحيم مى‌پردازد و پس از آن طى شش مقصد به بررسى موضوعاتى در زمينه الهيات بالمعنى الاعم و نيز الهيات بالمعنى الاخص می پردازد. مقصد اول فی الامر العامه، مقصد دوم فی الجواهر و الاعراض، مقصد سوم فى الاصل الاول من اصول الدين(توحيد) و الی آخر می باشد.

تقريب المرام في شرح تهذيب الكلام، اثر شیخ عبدالقادر سنندجی کردستانی (متوفی 1304ق)، شرحی است بر «تهذيب الكلام في تحرير المنطق و الكلام»، سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی (متوفی 792ق). این کتاب به‌همراه حاشیه‌ای با نام «حاشية المحاكمات» تألیف شیخ محمد وسیم کردستانی و مقدمه فرج‌الله زکی کردستانی منتشر شده است. نام کامل کتاب تفتازانی همان ‎گونه که در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی آمده، «تهذيب الكلام في تحرير المنطق و الكلام و تقريب المرام من تقرير عقائد الإسلام» است. این کتاب که به «تهذيب المنطق و الكلام» مشهور است، رساله‌ای از تفتازانی در منطق و کلام به زبان عربی است. این رساله با همه فشردگی و اختصار، از متون معتبر در حوزه‌های آموزشی قدیم بوده و بر آن شرح‎ها و حواشی فراوان نوشته شده است. تفتازانی این اثر را در 789ق، به پایان رساند. او در این چکیده مباحث منطقی و کلامی، با حذف زواید، اصول مطالب را در غایت ایجاز بیان می‌کند و همین ساختار، مجالی فراخ برای تهیه متون گسترده‌تری بر اساس این اثر فراهم ساخته است. برخی از حاشیه‌ها و شرح‎های تهذيب المنطق، به‌حدی اهمیت یافته‌اند که بر خود آنها به چند واسطه نیز حاشیه‌هایی نوشته شده است. بر کتاب تهذيب المنطق تفتازانی، شروح بسیاری نوشته شده است. از شرح‎های متأخری که حاصل تدریس کتاب در کردستان بوده است، «تقريب المرام في شرح تهذيب الكلام» اثر عبدالقادر بن محمد سنندجی است که در دو جلد با حواشی محمد وسیم کردستانی و فرج‌الله زکی کردستانی در 1318-1319ق، در بولاق انتشار یافته است. ترجمه‌ای فارسی از این شرح نیز با عنوان «تذهيب المرام» به قلم فخرالدین بن احمد رودباری، از علمای کردستان به کوشش محمدرئوف توکلی در 1381ش، در تهران به چاپ رسیده است. کتاب با مقدمه فرج‌الله زکی کردستانی منتشر شده است. او سبب نگارش این شرح را اشتیاق فراوان محصلین به دو علم حکمت و کلام و نبود کتابی جامع در حکمت طبیعی و کلیات فلسفه دانسته است. شیوه نگارش اثر بدین ترتیب است که متن اثر در پرانتز و شروح عبدالقادر در بیرون از آن ذکر شده است. در پاورقی اثر نیز حاشیه محمد وسیم کردستانی درج گردیده است.

تقريب المرام في شرح تهذيب الكلام، اثر شیخ عبدالقادر سنندجی کردستانی (متوفی 1304ق)، شرحی است بر «تهذيب الكلام في تحرير المنطق و الكلام»، سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی (متوفی 792ق). این کتاب به‌همراه حاشیه‌ای با نام «حاشية المحاكمات» تألیف شیخ محمد وسیم کردستانی و مقدمه فرج‌الله زکی کردستانی منتشر شده است. نام کامل کتاب تفتازانی همان ‎گونه که در دائرةالمعارف بزرگ اسلامی آمده، «تهذيب الكلام في تحرير المنطق و الكلام و تقريب المرام من تقرير عقائد الإسلام» است. این کتاب که به «تهذيب المنطق و الكلام» مشهور است، رساله‌ای از تفتازانی در منطق و کلام به زبان عربی است. این رساله با همه فشردگی و اختصار، از متون معتبر در حوزه‌های آموزشی قدیم بوده و بر آن شرح‎ها و حواشی فراوان نوشته شده است. تفتازانی این اثر را در 789ق، به پایان رساند. او در این چکیده مباحث منطقی و کلامی، با حذف زواید، اصول مطالب را در غایت ایجاز بیان می‌کند و همین ساختار، مجالی فراخ برای تهیه متون گسترده‌تری بر اساس این اثر فراهم ساخته است. برخی از حاشیه‌ها و شرح‎های تهذيب المنطق، به‌حدی اهمیت یافته‌اند که بر خود آنها به چند واسطه نیز حاشیه‌هایی نوشته شده است. بر کتاب تهذيب المنطق تفتازانی، شروح بسیاری نوشته شده است. از شرح‎های متأخری که حاصل تدریس کتاب در کردستان بوده است، «تقريب المرام في شرح تهذيب الكلام» اثر عبدالقادر بن محمد سنندجی است که در دو جلد با حواشی محمد وسیم کردستانی و فرج‌الله زکی کردستانی در 1318-1319ق، در بولاق انتشار یافته است. ترجمه‌ای فارسی از این شرح نیز با عنوان «تذهيب المرام» به قلم فخرالدین بن احمد رودباری، از علمای کردستان به کوشش محمدرئوف توکلی در 1381ش، در تهران به چاپ رسیده است. کتاب با مقدمه فرج‌الله زکی کردستانی منتشر شده است. او سبب نگارش این شرح را اشتیاق فراوان محصلین به دو علم حکمت و کلام و نبود کتابی جامع در حکمت طبیعی و کلیات فلسفه دانسته است. شیوه نگارش اثر بدین ترتیب است که متن اثر در پرانتز و شروح عبدالقادر در بیرون از آن ذکر شده است. در پاورقی اثر نیز حاشیه محمد وسیم کردستانی درج گردیده است.