جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ابومحجن ثقفی از شعرای مخضرمی است كه دو عصر جاهلی و اسلام را درك كرد و از باده نوشانی بود كه بدین خاطر بارها حد شرعی بر او اجرا شد و با شركت در فتوحات در زمان خلیفۀ دوم و جنگ قادسیه جهت گسترش دین اسلام در ایران، اشعاری در تفاخر به رشادت های خود و قبیله اش و رثاء همرزمانش سرود كه به اشعار فتوح شهرت یافته است.قطعه هایی كه از اشعار او به دست آمده(حدود100 بیت)شامل سروده های جنگی، تفاخرات قبیله ای و چند مرثیه، حكمت،حماسه و خصوصاً خمریات است كه باعث شهرتابو محجن شده است.قسمت بیشتر دیوان وی را، ادیب و لغت شناس قرن چهارم ابوهلال عسكری، شرح كرده است. در رسالۀ حاضر قصد آن داریم كه به بررسی و نقد شرح ابوهلال بر این دیوان بپردازیم و بدین منظور برای دستیابی به این هدف ابتدا زندگی نامۀ ابو محجن و نقش وی در پیروزی مسلمانان علیه ایرانیان در جنگ قادسیه، زیبایی شناسی فخریات و خمریات و سبك شاعری وی در دو عصر جاهلی و صدر اسلام به صورت مجزا و خصائص اشعار فتوح و تأثیردو عامل اساسی دین اسلام و خلق و خوی عمر بن خطاب بر مضامین خمریات وی مورد بررسی قرار گرفته و سپس تاریخچۀ تحول نقد عربی از عصر جاهلی، تا عباسی و شیوه های نقد عربی و معرفی ابوهلال عسکری ارائه گردیده و در نهایت شرح ابوهلال عسكری از دریچۀ نقد مورد بررسی قرار گرفته است.با بررسی و نقد این شرح در می یابیم كه شرح وی از زیبایی ها و نكات بلاغی و اطلاعات تاریخی و لغوی فراوانی برخوردار است كه در كمتر كتابی به آن بر می خوریم، هرچند دارای نقایص و اشتباهاتی است كه در حد امكان سعی شده، به اصلاح و تكمیل آن بپردازیم.

محمّد تقی نظام الدّینی معروف به بهلول گنابادی (1384ه. ش- 1279ه. ش)، فرزند شیخ نظام الدّین، یکی از نوادر زمان و شگفتی های روزگار ما بود.شیخ بهلول، قریب یک قرن از عمر پر برکتش را در راه اسلام و قرآن و نهی از منکر و امر به معروف صرف کرد و یادگاری از تاریخ پر حادثه مبارزات ملّت ایران و پرچمدار قیام مسجد گوهرشاد و مجاهدت در راه اسلام است. این عالم دینی در کنار فعّالیّت های علمی و تبلیغی و سیاسی خود، به سرودن اشعاری در حدّ غیر حرفه ای نیز مبادرت کرده است. دیوان اشعار بهلول شامل قالب های متنوعی مانند: مثنوی، قصیده، مستزاد، غزل، مسمّط، قطعه و ترکیب بند است؛ و از نظر اوزان عروضی نیز از اغلب وزن های متداول استفاده کرده است. او بیشتر اشعار خود را در زندان های افغانستان بدون قلم و کاغذ سرود و در حافظه خود ثبت کرد سپس در ایران به روی کاغذ آورد. کثرت محفوظات او که بخشی از آنِ سروده های شاعران بزرگ بوده و از سویی رنج ها و تنهایی ها و خلوت های طولانی او می توانسته روحی چنین مستعد و بار گرفته از گنجینه های غنیّ ادبی را در شعر و سخن سرایی شکوفا کند.در این پژوهش که به نقد و شرح بخش آیینی دیوان اشعار شیخ بهلول گنابادی اختصاص دارد، پس از معرّفی این شخصیّت تاریخی معاصر و ابعاد آثار او و مروری بر شعر آیینی، به تحلیل اشعار شیخ بهلول از دیدگاه های مختلف پرداخته شده و دشواری های متن ابیات وی نیز با تفکیک مدخل ها شرح شده است. در سخن بهلول نشانه ای از تلاشِ تعمّدی برای آفرینش تعبیرهای بی سابقه و غور در مناسبات لفظی و معنوی و ابداع معانی نو و بدیع دیده نمی شود، حتّی تصرّف شاعرانه در معانی و مضامین آثار فاخر گذشته نیز در کار او وجهی ندارد. زبانش شفّاف و ساده است امّا برای انعکاس طبیعی فضای توصیفی، تأثیرگذاری افزون تر کلام و انتقال کامل بار معنایی زبان، گاه ملاحظه را فرو می نهد و زشتی ها را ناپوشیده باز می نماید. در نقد رویکردهای جوامع اسلامی و نحوه تعامل و برخورد آن ها با غرب مثل یک روشنفکر دینی نظریه پردازی می کند و از ذکر پیشرفت ها و محاسن فرهنگی و علمی جوامع متمدّن خودداری نمی کند امّا در حوزه عقاید مذهبی بسیار سختگیرانه برخورد می کند.کاملاً واضح و مشخص است که اندیشه ها، باورها، احساسات، عواطف و بعضی فرعیّات و حاشیه های زندگی بهلول از زبان خودش در آیینه شعرش نمایان شده است.از نظر صنایع ادبی، آنچه در اشعار بهلول چهره ای مشخّص و آشکار دارد، انواع جناس و سجع در محلّ قافیه و استفاده بسیار چشمگیر از آیات و احادیث و لغات و تعبیرات عربی است.در دیوان اشعار شیخ بهلول گنابادی، وجود لغات و اصطلاحات علومی چون موسیقی و نجوم نشان از حداقل شناخت سطحی او دارد، امّا وجود ترکیبات و اصطلاحات فلسفی، عرفانی و مذهبی، نشان از عمق آگاهی بهلول از این علوم والا دارد.

1.

كتاب اللمحات تأليف يارعلي تبريزي شيرازي (متوفی 816-812) است كه به شرح اللمعات عراقی پرداخته است. اين شرح مشتمل بر يك مقدمه و چهار لمحه به شرح زیر مي‌باشد:1- در بیان موضوع ومبادی علم 2 در بیان وجود حق سبحانه و تعالی و لوازم آن3 -در بیان غیب هویّت و احدیت و واحدیّت . 4- در مراتب الهیّة وکونیّة ودرتحقیق آن که نزول تجلی الهی در این مراتب به الاجمال والتفضیل است.این نسخه شرحی است بر لمعات عراقی مبتنی بر مطالب زیز: پس از مقدمه شرح آغاز می گردد که بیست و هشت لمعه دارد و عبارت های متن لمعات عراقی را شرح داده است. عنوان های لمحه و تنبیه و سوال و جواب هم دارد. این کتاب تا کنون تصحیح نشده و در هیچ جا به چاپ نرسیده است.

‫کتاب «الشواهد الربوبية في المناهج السلوکية»، نوشته صدرالدين محمد بن ابراهيم قوام شيرازي، ملقب به ملاصدراست که حاوي يک دوره مختصر از مباحث فلسفي بر اساس مشرب حکمت متعاليه و پنجمين اثر مکتوب وي است. اين کتاب که پس از کتاب شريف اسفار اربعه به نگارش درآمده و در پنج مشهد و هر مشهد در چند شاهد مرتب شده، از جامعيت خاصي برخوردار است. مشهد اول آن در باره امور عامه، مشهد دوم در باره وجود باري تعالي، مشهد سوم در باره معاد، مشهد چهارم در باره حشر جسماني، قبر، بعث، بهشت و جهنم، و مشهد پنجم آن درباره نبوت و ولايت است. در پايان‌نامه حاضر، دورنمايي از مباحث اين کتاب به عنوان مقدمه ارائه گرديده، سپس از بين مشاهد پنج گانه، شاهد اول از مشهد اول که در باره اصل وجود است و شاهد دوم از مشهد اول که در باره وجود ذهني است، ترجمه و شرح شده است. در شاهد اول، تحقق و واقعيت داشتن وجود و روشن و آشکار بودن آن و قوام داشتن همه اشيا به او و همچنين سريان او در همه ماهيات، و اينکه هر کجا وجود حضور داشته باشد، هم? صفات کمالي هم حضور دارند، و اينکه همه چيز وجود است و ماهيت در ظل او عنوان پيدا مي‌کند، و اينکه ملازمت وجود و ماهيت اتفاقي نيست؛ بلکه اتحادي است، و اينکه تميز و تشخص وجود به ماهيت است و وجود اصل و مبدأ پيدايش جوهر و اعراض است، بحث شده است. در ادامه، جايگاه امور عامه را که همان استعدادبخشي به موجودات است، مطرح کرده و آراي ديگر را مردود مي‌شمارد ومقولات ماهوي و احوال آنها را تعريف مي‌کند. در شاهد دوم عوالم متعدد وجودي را توضيح داده و جايگاه وجود ذهني در ميان مجموعه اين عوالم را روشن کرده و براي اثبات وجود ذهني برهان‌هايي اقامه کرده و اشکالات و شبهاتي را که در باره وجود ذهني مطرح است، پاسخ‌ مي‌دهد. در پايان، به کيفيت وجود کليات در ذهن مي‌پردازد و واقعيت آنها را الهامي مي‌داند. نويسنده در ابتداي هر قسمت، مقدمه‌اي براي ورود به بحث ارائه مي‌کند و سپس مطالب کتاب را ترجمه و کمي تشريح و توصيف و در مواردي هم نقد مي‌کند.