جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله در صدد نقد نظریه بوکلی درباره روایات دیدارهای امام صادق(ع) با منصور عباسی است. آقای بوکلی، نویسنده مقاله « ریخت شناسی و مفاد بعضی از روایات شیعه امامی » ، بخشی از روایات مربوط به مواجهه امام صادق(ع) و منصور عباسی را که غالبا مربوط به احضار امام به دربار منصور است مورد بررسی قرار داده است. بررسی او تنها مبتنی بر ساختار روایات است. نویسنده تلاش کرده است با این روش به منشا جعل این روایات دست یابد و دیدگاه شیعه امامی درباره ارتباط بین مذهب و قدرت سیاسی را نشان دهد. در مقاله پیش رو ضمن بررسی این روایات، روش آقای بوکلی و دستاوردهای او بررسی شده و نشان داده شده است که روش مبتنی بر ساختار تنها، فاقد کارآیی لازم است و به ویژه برای دستیابی به منشأ جعل یک روایت، شناخت راویان آن ضروری است. در این میان از پدیده‌هایی چون «تقطیع» و «نقل به معنا» در حدیث، در بررسی ساختار این روایات نباید غفلت نمود. از نظر مفهومی، این گروه از روایات به تنهایی برای بیان دیدگاه سیاسی شیعه کافی نیست.

مساله جایگاه عقل در حوزه اعتقادات دینی به عنوان یکی از اساسی و ریشه ترین بحث در حوزه اعتقادات قرار گرفته. پاسخ صحیح این مساله میتواند مشکل معرفت شناسی انسان را در حوزه اعتقادات حل کند و در نتیجه از افراط و تفریط در فهم و کاربرد عقل در این حوزه جلوگیری شود در این تحقیق، مساله جایگاه عقل در حوزه اعتقادات را از منظر امام صادق (ع) استخراج کرد. امام صادق (ع) عقل را یک قوه ای از جنس نور می داند که ادراک و فهم، اعم از ادراک نظری و عملی، از آن سرچشمه گرفته. و از منظر وی عقل را به عنوان ابزار در شناخت امور اعتقادات قرار داده است، یعنی با تکیه با قوه عقلی خیلی از کشفیات در امور اعتقادات، اعم از باب خدا شناسی، راهنما شناسی و معاد شناسی را به دست خواهیم آورد. البته امام در ضمن بیان این جایگاه بلندی عقل، به ناتوانانی ها و محدودیت های عقل نسبت به بعضی از زاویه های اعتقادات دینی هم اشاره کرد. این تحقیق دارای چهار فصل می باشد. فصل اول مربوط به امور کلیات و مفاهیم تحقیق هست. در فصل دوم چیستی، اقسام و ارزش عقل از منظر امام صادق (ع) را بحث کردیم. و در فصل سوم بحث حجیت و محدودیت های عقل در حوزه اعتقادات از منظر امام صادق (ع) را بررسی کردیم. و در فصل چهارم که پایان تحقیق هست، بحث کارکرد های عقل در حوزه اعتقادات از منظر امام صادق را ارائه کردیم.

امام صادق(ع) به عنوان یکی از شخصیتهای برجسته اهل‌بیتِ رسول‌الله(ص) علاوه بر جایگاه مذهبیِ ویژه‌ در میان شیعیان، مورد توجّه اهل‌تسنّن نیز می‌باشد. اهل‌سنّت که در منابع خویش از امام صادق(ع) بیشتر با نام "جعفربن‌محمد" یاد می‌کنند، در منابع رواییِ خود، به‌ویژه تفاسیرشان، تعداد مُعتنابهی از روایات تفسیری امام صادق(ع) را نقل کرده‌اَند. بیشترِ این احادیث، بدون ذکر سند و به‌طور مستقیم از آن‌حضرت نقل شده است که نشان از باور اندیشمندان اهل‌سنّت به مقام والای امام صادق(ع) در عرصه تفسیر قرآن دارد. این مسأله، وقتی روشن‌تر می‌شود که بدانیم در 79 سوره از 114 سوره قرآن، و جمعاً ذیل 341 آیه قرآن، در منابع روایی و تفسیریِ اهل‌تسنّن روایاتی از امام صادق(ع) دیده می‌شود. در این مقاله، پس از استخراج و دسته‌بندی احادیث مورد نظر به روش توصیفی- تحلیلی و گردآوریِ کتابخانه‌ای، روشن می‌شود که دستِ‌کم در پنج حوزه: 1- بیان معانی تنزیلی شامل: ایضاح لفظی (واژه‌شناسی) و ایضاح مفهومی (نکات تفسیری: تبیین مجمل، تخصیص عام، تقیید اطلاق، توضیح مفاهیم شرعی، تفصیل احکام قرآن، بیان ناسخ و منسوخ و ...)؛ 2- بیان معانی تأویلی شامل: بیان مصادیق (جری و تطبیق) و بیان لایه‌های معنایی (بطن آیه)؛ 3- بیان فضای نزول شامل: سبب نزول و شأن نزول؛ 4- استناد به آیات قرآن؛ و 5- بیان قرائات قرآنی از آن امام(ع) در کتب مذکور بیاناتی موجود است. بررسی سندی این احادیث از عهده این نوشتار خارج است و مجالی دیگر می‌طلبد.

یکی از مهم‌ترین دوره‌های تاریخ فقه و حدیث، نیمه نخست قرن دوم هجری است. این دورآن‌که مصادف با عصر امام صادق (ع) است، دوران طلایی حدیث شیعه و اهل تسنن به شمار می‌رود؛ اما به‌هرروی، مطالعات مربوط به تاریخ حدیث با ابهامات زیادی در این دوره مواجه است. از غامض‌ترین این ابهامات، جریان شناسی تاریخی سرقت حدیث و بازیابی روایات امام صادق (ع) در جوامع حدیثی اهل سنت، با توجه به شاگردی و حضور جمع کثیری از راویان و فقیهان اهل تسنن در مدرسه علمی ایشان است. امری که با تعداد روایات امام صادق (ع) در جوامع روایی اهل تسنن همخوانی ندارد. این پژوهش، با روش تحلیل تاریخی بر آن است با بررسی جریان‌های تاریخی و گزارش‌های رجالی از مدرّسان و سارقان حدیث، به تبیین چگونگی بازیابی نقل روایات امام صادق (ع) در منابع حدیثی عامه بپردازد. درنتیجه این پژوهش می‌توان گفت، برخی عوامل نظیر ترس از حکومت عباسیان، عدم حجیت اخبار آحاد در نزد اصحاب رأی در عراق و نیز دیدگاه‌های مغرضانه و حاسدانه نسبت به امام صادق (ع)، سبب تغییر در متن یا سند برخی روایات ایشان شده است. ازاین‌رو، مطالعه تطبیقی میان روایات شیعه و اهل تسنن و بازیابی روایات فقهی امام صادق (ع)، ضرورتی انکارناپذیر است.