جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

بحث دربارة سلوک و مراتب آن، در عرفان اسلامي و مسيحي مورد توجه قرار گرفته است. به‌طور‌کلي در اين دو عرفان، حرکتي از ظاهر به باطن مطرح است که سلوک عرفاني نام دارد و همچون هر حرکت ديگري امري تدريجي است. در اين نوع سلوک، سه عنصر مبدأ و منتها و وسطي وجود دارد. تصوير اين سه‌گانه در نفس‌الامرِ حرکت، سه‌گانه‌اي نفس‌الامري را در مراتب سلوک سالک ايجاب مي‌کند که در عرفان اسلامي و مسيحي بدان پرداخته شده است. سه‌گانة تهذيب،‌ اشراق و اتحاد در عرفان مسيحي به‌نحوي برابر است با سه‌گانه‌هاي مطرح در عرفان اسلامي: مقامات اسلامي، ايماني و احساني؛‌ عوام، خواص و خاص الخواص؛ شريعت، طريقت و حقيقت؛ علم‌اليقين، عين‌اليقين و حق‌اليقين؛ و تعلق، تخلق و تحقق.

تولد معنوی یا مرگ ارادی فرآیندی است که در طی آن انسان با اراده واختیار خویش از کالبد جسمانی بیرون آمده و نفس خویش را از هوا و هوس‌های دنیوی تهذیب کرده و خود را در همین عالم در کالبدی روحانی از نو متولد می‌سازد. این تولد منوط به تحولاتی در حوزه معنویت و به تعبیری، ولادت طفل جان از دامن ایمان است. این ولادت مستلزم مرگ ارادی است. ولازمه‌ی مرگ ارادی روی گردانی از تعلقات و شهوت‌های نفسانی است. ولادت ثانوی که یک ولادت ربانی است با مرکب عشق، رضا، تسلیم و سرسپردگی خالصانه محقق می‌شود؛ ازسوی دیگر در این سلوک متعالی و هجرت از بُعد فرودین به اعلی مرتبه وجود، تأییدات الهی نیز درکنار مجاهده محبانه سالک کارساز است . آن چه عارف را وا می‌دارد تا به این تولد تن دهد جوشش عشق و شوق اتحاد با وجود نامتناهی است. این مسئله از موضوعات مهم در ادیان توحیدی است در این رساله بر آنیم تا در دوسنت عرفانی و مسیحی این تولد معنوی را از ابعاد گوناگون، نظیر جایگاه آن در تحول وجودی فرد، تأثیر آن در زندگی دنیوی و اخروی، راه‌های تقرب و سلوک به خدا و از ابعاد دیگری مانند انسان شناسی، هستی شناسی و معرفت شناسی مورد بررسی قراردهیم. یکی از اصول مهم و مؤثر در این مبحث، توجه به ابعاد وجودی انسان است، چراکه انسان موجود پیچیده‌ای است و شخصیت او ابعاد و وجوه گوناگونی دارد که نگاهی جزئی‌نگر و تک‌بعدی نمی‌تواند همه حقیقت هستی او را بازگو نماید و تصور درستی از او ارائه دهد.

نویسنده در این اثر سه نکته‌ی اساسی را مطرح می‌سازد. نخست این که حیات معنوی، از لحاظ نظری، لزوما مقتضی مطالعات و تحقیقات وسیع و عمیق در مسائل مابعدالطبیعی و الهیاتی نیست؛ دوم این که حیات معنوی، از لحاظ عملی، نیز لزوما محتاج گوشه‌گیری و عزلت‌گزینی و کناره گرفتن از صحنه‌های مختلف زندگی اجتماعی نیست. و سوم این که زندگی آدمیان، چه در ساحت فردی و چه در ساحت جمعی، سخت نیازمند معنویت، مجاهدت، و مراقبت است. نویسنده برای توضیح و اثبات مطالب از مطالعات و تحقیقات عرفانی‌پژوهانه، از تحلیل و بینش روان‌شناختی، و نیز از تجارب روحی و معنوی خویش بهره می‌گیرد. وی می‌گوید: "ما عمدتا زندگی پراکنده و پریشیده‌ی خود را در کار صرف سه فعل خواستن، داشتن و انجام دادن به پایان می‌رسانیم، غافل از این که هیچ یک از این افعال هیچ گونه اهمیت اساسی‌ای ندارند، مگر تا آن جا که فعل بنیادی بودن از آن‌ها فراتر رود و آن‌ها را دربربگیرد؛ و این بودن گوهر حیات معنوی است.

در شماره هفتادوپنج دفتر، طرح و تبيين «بيداري نفس» را از منظر طراح آن اولين آندرهيل که آن را نخستين مرحله از مراحل و منازل سيروسلوک عارفانه در مسيحيت گرفته بود، مطالعه کرديم. در اينجا نيز "تزکيه نفس" را که دومين مرحله تصور کرده است از نظر مي گذرانيم. مراحل و منازل عرفاني که قبل از آن نوافلاطونيان آن را سه مرحله "تزکيه"، "اشراق" و "اتحاد" بيان کرده اند وبه تبع آن همان طور که مشاهده کرديم نويسندگان عارف مشرب مسيحي نظير آندرهيل، به پنج مرحله قائل و تزکيه نفس را بعد از بيداري به عنوان دومين مرحله قرارداده است. در اين اثر، همه کوشش نويسنده بر آن است تا تزکيه نفس را در عرفان فرايند و روندي مرکب، ضروري و مداوم و طولاني بشناساند که به معناي تهذيب نفس و فراورده ها و دستاوردهاي آن سازگاري و انطباق دادن نفس با خداوند، کسب معرفت، رهايي، فقر معنوي، بندگي، عبوديت، اطاعت و رياضت، که تا حدي به واسطه پشيماني و جد و جهد خود فرد و تا حدودي به واسطه لطف ساري و جاري خدا فراهم مي آيد و از دروازه شريعت شروع مي شود. به علاوه تزکيه نفس تني چند از عارفان مسيحي نظير ياکوپون داي، قديس فرانسيس آسيزي، قديس کاترين جنوايي، مادام گوئيون و... ازطريق رياضت که وي آن را جنبه مثبت تزکيه گرفته است اشاره کرده است.

آنچه در پی می‌آید ترجمه دو فصل نخست از کتاب عرفان عملی (practical mysticism) اثر عرفان‌پژوه و عارف مسیحی معاصر، خانم اولین آندرهیل است. وی سهم عمده‌ای در تبیین اندیشه و عمل روحانی داشت، چنان‌که وی را احیاگر مفهوم «قدسیت» به عنوان رسالت هر مسیحی می‌دانند. شاید در ابتدا کتاب کوچکی چون عرفان عملی در میان 39 کتاب و 350 مقالة خانم آندرهیل جلب نظر ننماید؛ اما با ملاحظه عنوان فرعی کتاب، جایگاه ویژه آن روشن می‌گردد: کتابی کوچک برای مردم عادی. آندرهیل در این کتاب سعی دارد از یک سو حاصل و ثمره عرفان نظری در حیات بشر را در عرفان عملی به تصویر کشد و از سوی دیگر آن را از انحصار طبقه‌ای خاص خارج سازد و همه مردم را به سوی این ضیافت باشکوه الاهی دعوت نماید. او با زبانی درخور فهم انسان عادیِ روزگار خویش به توصیف مراحل سلوک می‌پردازد.

«عشق» موضوعي است که تقريباً در زبان همة عارفان از آن تجليل شده و گاهي به تبيين حقيقت و جايگاه آن در منظومة نظري عرفان پرداخته شده است. بررسي يک موضوع در ساختار انديشة عارفاني از مکاتب گوناگون به شناخت موضوع عمق مي‌بخشد و به پرسش‌هايي نو يا حل ابهام‌ها کمک مي‌کند، بدين‌روي، تحقيق حاضر جايگاه عشق در ساختار انديشة يکي از عارفان قرن دوازدهم ميلادي از فضاي عرفان مسيحي را بررسي مي‌كند. قديس برنارد‌ عارفي است با آثار متعدد و در اين تحقيق، عقايد وي دربارة عشق از گفتارهاي او جمع‌آوري و به روش «تحليلي» و «توصيفي» ارائه گشته است. وي حقيقت عشق را در خداوند و در انسان موضوع بحث قرار داده است. برنارد حقيقت عشق را ابتدا ذات خداوند و سپس ويژگي ذاتي اقانيم سه‌گانة تثليث دانسته و از عشق در انسان به‌‌عنوان هديه اي از خداوند ياد مي كند. او عشق در انسان را داراي مراتبي دانسته، آن را در چهار مرتبه دستبه‌بندي مي‌كند. همچنين براي عشق در مرتبة ذات خدا و اقانيم سه‌گانه و نيز عشق انسان، آثار وجودي و سلوكي مطرح نموده است. برخي گفتارهاي برنارد دربارة حقيقت و اقسام و آثار عشق قرابت فكري زيادي را با عرفان اسلامي نشان مي‌دهد، هر چند تبيين‌ها از لحاظ عرفاني بودن متفاوت است. برنارد عشق را در دو وادي خدا و انسان، مجزا ديده و بر جنبه‌هاي خاصي از بحث عشق، يعني «عشق انسان به خدا» بيشتر تمرکز دارد، در حالي‌که در عرفان اسلامي، ضمن ارتباط وثيق اين بحث با هستي‌شناسي عرفاني و وحدت وجود، به عشق به صورت مطلق توجه شده و به دليل مبناني سريان عشق و تبييين‌هاي نظري مباحث عرفاني، بين عشق شئون خدا و عشق خدا تفكيك ذاتي لحاظ نمي‌شود.

عرفان زنانه پدیداری است که به خصوص در مسیحیت، علی رغم همه ی فشارها و نادیده گرفتن ها از جانب جامعه ی مرد سالار و کلیسای سازمانی، توانست خود را حفظ کند و حتی بر عرفان و عرفای مسیحی چه مرد و چه زن، مؤثر واقع شود. بگین ها از این دست زنانی هستند که فارق از تعلق و اطاعت از روحانیت و اتوریته ی کلیسایی و با توجه به اهمیت به نقش غیر روحانیون و مردم بومی در دین، در صدد ایجاد محفلی صرفاً زنانه، با استقلال اقتصادی و مذهبی بر آمدند و با تشکیل بگین نشین ها برای زندگی دنیوی و عرفانی خویش، خط مشی به طور کلی انزواییِ راهبه ها را در پیش نگرفتند و قانون و قواعد صومعه ها را لحاظ نکردند، بلکه زنان مشتاق عرفان را تحت پوشش گرفته و هم تعالیم عبادی و عرفانی و هم آموزش های عرفی و شغلی را در کنار هم، برای سلوک معنوی و زیستی آنها در نظر گرفتند. به ویژه از قرن یازدهم میلادی، عارف بانوانی ظهور کردند، که نه تنها مرد سالاریِ مذهبی و عرفانی زمانشان را تحت تأثیر قرار دادند، بلکه برای آیندگان نیز الگو و سرمشق شدند. مشتیلد ماگدبورگی یکی از این زنان است که مانند بسیاری از هم مسلکانش، سیر و سلوک عرفانی را بر خانه و خانواده و دارایی و ازدواج ترجیح داد و با ورود به بگین نشین و سپس صومعه، مسیری از یک بگین آزاده تا یک راهبه ی نویسنده را طی کرد و بر هر دو گروه فوق نیز اثر گذاشت. کتابی به نام نور جاری الهی نگاشت که نظرات و عقاید عرفانی، فلسفی، مذهبی و اخلاقیش را بازتاب می دهد. کتابی که نه تنها به سبب بیان دیدگاه هایش، بلکه به جهت آرایه های ادبی متنوع و تمثیل ها و حکایات گوناگون، در ادبیات آلمانی قرون وسطی، حائز اهمیت است. او به سبب مخالفت و انتقادات فراوان به سازمان فاسد کلیسای زمانش، به عنوان مصلحی دینی و اجتماعی نیز مد نظر قرار می گیرد. با بیان نحوه ی پیدایش، سیر وسلوک عرفانی و دنیوی، و کشمکش های بگین ها با سایر افراد و نهادهای دینی و غیر دینی، و با شناخت موارد خداشناسانه، کیهان شناسانه، انسان شناسانه و معرفت شناسانه در کنار تاریخچه ی زندگی مشتیلد ماگدبورگی و بیان اخلاقیات و انتقادات و اندرزهای وی، که اکثراً بر گرفته از کتابش است، در جهت شناخت احوال این عارفان زن مستقل و به خصوص اندیشه ها و سیر و سلوک عرفانی مشتیلد ماگدبورگی، که هدف این رساله است، حرکت می کنیم.

این کتاب در صدد است جایگاه عرفان را در جهان جدید به‌خصوص در سده‌های اخیر به بحث و بررسی بگذارد. این كتاب به تبیین ماهیت و ساختار گزاره‏ها و شهودات عرفانی در عصر مدرنیته می‏پردازد. دان كیوپیت براساس دیدگاهی كه درباره گزاره‏های دینی دارد دین و عرفان را وضعیت و موقعیتی ایمانی و زبانی صرف می‏داند كه هیچگونه اطلاعات خارجی و عینی در بر ندارد. در كتاب حاضر استدلال می‏كند بعد از وقوع مدرنیته و گذر از دنیای كلاسیك عرفان ماهیتی زبانی محض پیدا كرده است. به نظر او نمی‏توان برحسب واژگان به كار رفته در گزاره‏های شهودی عرفانی در پی حقایق عینی و خارجی بود همه چیز به فعالیتهای زبانی برمی‏گردد. عرفان نوعی نوشتن است كه برای تبیین آن نیازی به كمك تجربه نیست. هر ادعای عرفانی از دیدگاه كیوپیت نوعی شعر حماسی به شمار می‏آید. وی تئوریهای عرفان در دوره مدرنیته را ذیل واقع‏گرایی، شبه واقع‏گرایی و طبیعت‏گرایی مطالعه و نقد كرده است. رابطه الهیات جزمی و عرفان و تبیین مفاهیم فروپاشی، سعادت و ابدیت از دیگر موضوعات مورد توجه نویسنده است.