جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

نوشتار حاضر مجموعه آثار علّامه طباطبايي است که در سه بخش گردآوري و تنظيم شده است. در ابتدا بحث قرآن در اسلام و ارزش قرآن مجيد در ميان مسلمانان را بيان نموده است، سپس شيعه در اسلام و کيفيت پيدايش را شرح مي‌دهد. در پايان نيز گلچيني از معارف تشيع و يگانگي خدا، حکومت و زمامداري، زندگي معنوي و دعا و تضرّع به درگاه خداوند را بررسي مي‌نمايد.

ظهور خالصانهٔ اسلام در میان عرف جاری جاهلیت، با پیروی از امامتِ رسول خدا(ص) رخ داد. این امامت، پناه و نگهبان حیات و مرجعیت دین می‌باشد. تشیع با توجه به اصل امامت متکوّن و متنوع شده است؛ لذا مسیر شناخت جریانات شیعی در قرن اول، به زمینه و نحوهٔ اعتقاد به امامت باز می‌گردد. امامت نخستین مسئله‌ای بود که مسلمانان را به خود مشغول کرد و ابن‌عباس اولین و مؤثرترین شخصیت شیعه از عباسیان است. او را می‌توان ناظر بر همهٔ حوادث و جریانات دینی و اجتماعی قرن اول به شمار آورد. وی در طول حیات خود و معاصرت با چهار امام، همواره سعی می‌کند به عنوان یک شیعهٔ تأثیرگذار و فعال، باقی بماند. اما فرزندان وی، ابتدا برای همراهی با شیعیان سیاسی و سپس برای کسب قدرت، از تشیع اعتقادی فاصله گرفتند و در آستانهٔ حاکمیت، از تشیع تفضیلی حداقلی نیز عدول کردند. آنان با خروج از تشیع و تغییر رویکرد اعتقادی، به تقابل و تخاصم با ائمه و شیعیان پرداختند.

کتاب پیش رو دومین جلد از مجموعه آثار علامه طباطبایی است که این جلد از آن شامل کتاب‌های شیعه و رسالت تشیع در دنیای امروز است. در کتاب شیعه عناوینی همچون معرفی مکتب تشیع، بیانات ائمه شیعه و اندیشه فلسفی، پاسخ بر نقد کتاب شیعه مورد بررسی واقع شده است و در کتاب رسالت تشیع نیز عناوینی همچون تشیع در مقابل جهان امروز، راه‌های ارشاد انسان، آثار و نتایج «حلول» کلیسا، معادشناسی از نظر شیعه، پیدایش سیر معنوی و عرفان و به‌سوی حیات معنوی مورد بحث قرارگرفته است.

هاینس‌هالم محقق آلمانی اهمیت سیاسی شیعیان در تحولات تاریخی ایران را موضوع نگارش اثری تحلیلی به نام تشیع(انتشارات ادیان) قرار داده و درصدد است تا ضمن آشنا‌کردن مخاطب با مبانی اعتقادی و تاریخی شیعیان نقش روحانیون شیعه را هم در تحولات سیاسی ایران پیگیری کند. به رغم آن که ده درصد از جمعیت قریب به یک میلیاردی مسلمانان در جهان امروز پیرو مذهب شیعه هستند‌، پیش از انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 به زحمت می‌توان در جهان افرادی را یافت که به تشیع توجه کافی کرده باشند‌. امروزه‌، آثار و نوشته‌های مربوط به تشیع خالی از حب و بغض نیست و بسیاری از این موارد باید از اصل آن پیراسته شود‌. ظهور ناگهانی علاقه به تشیع ناشی از رویدادهای سیاسی و بویژه ترس‌های حاصل از آن رویدادهاست‌؛ در نهایت سرزمین‌های اصلی شیعیان یعنی عراق‌، ایران و ناحیه نجد عربستان‌، مهم‌ترین سرزمین‌های تولید نفت خاورمیانه هم هستند‌. پویایی سیاسی اسلام شیعی اصولاً در خود آگاهی این مکتب به عنوان قهرمان مبارزه مستضعفان علیه مستکبران‌، ستمگران‌، مستبدان و استثمارگران از هر نوع آن نهفته است‌؛ مبارزه‌ای که درباره آن احادیث شیعی نه تنها یک سلسله مثال‌های بی‌پایان از تحمل رنج و قیام‌، بلکه مدینه فاضله‌ای از حکومت برحق حضرت مهدی(عج) امام غایب منتظر را که در جهان پر از جور و بیدادگری امروز‌، عدل و احسان خواهد گسترد، ارائه می‌دهند‌. بعد از آن‌که برای حل مسائل اجتماعی و اقتصادی ملل مسلمان‌، تجویزهایی بیرونی(از نوع سرمایه‌داری و سوسیالیستی) ناکام مانده و تمام جذابیت خود را از دست داده‌اند‌، سنتی مذهبی با قدمتی بیش از هزار سال‌، تفسیر و راه حلی برای کشمکش‌های اجتماعی کنونی ارائه می‌دهد. امروزه آیین شیعه در عرصه جهانی و به خصوص جهان اسلام به عنوان مذهبی تاثیرگذار شناخته می‌شود که تاثیر عمیقی بر تحولات سیاسی اجتماعی‌، فکری و فرهنگی مسلمانان گذاشته است‌. به همین دلیل‌، این مذهب مورد توجه بسیاری از محققان و پژوهشگران در سراسر جهان قرار گرفته و روند نگارش مقاله و کتاب در این موضوع در دهه‌های اخیر به خصوص پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران روبه فزونی است‌. کتاب تشیع نوشته «دکتر‌هاینس‌هالم» از جمله این آثار است که به زبان فارسی هم ترجمه شده است‌. بی تردید یکی از پرسش‌هایی که غالبا در ذهن دانشجویان و اشخاص علاقه مند به شناخت بیشتر درباره اسلام به وجود می‌آید‌، این پرسش بنیادی است که تفاوت میان شیعه و سنی چیست؟ هدفی که این کتاب دنبال می‌کند نه فقط پاسخ دادن به این سئوال‌، بلکه ارائه طیفی گسترده از عقاید موجود در میان فرقه‌های شیعه است‌. نقل قول‌هایی که در این کتاب از قرآن شده برگرفته از ترجمه انگلیسی آن به کوشش «مارمادیوک پیکتا»(محل نشر: لندن، تاریخ انتشار: 1957) است‌. کتاب در پنج بخش «منشأ شیعه‌، امامیه یا شیعه دوازده امامی‌، شیعه غالی‌، اسماعیلیه یا شیعیان هفت امامی و زیدیه» به موضوع مذکور می‌پردازد. بی‌تردید یکی از بخش‌هایی که می‌توانست با دقت بیشتری مورد توجه قرار گیرد، سرفصل روحانیت شیعی و سلسله پهلوی(1399 – 1344 ق) از بخش دوم کتاب است. از دیدگاه ‌هاینس‌هالم انقلاب مشروطیت و جنگ داخلی توام با نفوذ فزاینده روسیه و بریتانیای کبیر طی جنگ جهانی اول سبب ضعف حکومت قاجاریه و تقویت نیروهای جدایی طلب در ایران شد‌. تجزیه قریب الوقوع ایران سبب شد نیروهای ملی‌گرا وارد مبارزه شوند و ضیاء الدین طباطبایی روزنامه‌نگار با پشتیبانی قزاق کلنل رضاخان که از قزوین به تهران آمده و پایتخت را به اشغال خود درآوردند. سپس رضاخان در کابینه طباطبایی وزیر جنگ و سردار سپه شد‌. او با الهام از نمونه ترکیه نوین به رهبری آتاتورک، کوشید که در ایران یک جمهوری غیر روحانی ایجاد کند‌، اما با مقاومت علما طرح‌های خود را تغییر داد. نویسنده سپس به ترک نجف و کربلا از سوی مجتهدان به علت آشوب‌گری‌های ضد انگلیسی و عزیمت به قم اشاره دارد و این‌که رضاخان به ملاقات آنان در این شهر رفته تا آن‌ها را متقاعد سازد که سعی ندارد یک جمهوری به تقلید از جمهوری ترکیه ایجاد کند: «رشته قوانینی قبلا در دوران نخست وزیری رضا خان به تصویب رسیده بود و امتیازات پیشین علما را تا حد زیادی کاهش داده بود، با این قوانین علما نه فقط بخش زیادی از نفوذ اجتماعی خود را از دست دادند، بلکه از یکی از مهم‌ترین منابع درآمد خود که حق‌الثبت بود‌، محروم شدند». اما همزمان نویسنده به تلاش رضاشاه برای تنظیم برنامه تحصیلات دینی‌، تاسیس دانشگاه الهیات در دانشگاه تهران‌، ایجاد قوانینی در رابطه با پوشیدن لباس به تقلید از نمونه آتاتورک‌، ممنوعیت پوشیدن چادر برای زنان‌، تلاش برای توقف حرکت دستجات عمومی و زنجیرزنی و نوحه‌خوانی در ماه محرم اشاره، و نتیجه گیری نموده است: «سیاست‌های رضا شاه با مقاومت یکپارچه و نیرومند روحانیون مواجه نشد و صرفا مخالفت‌های افرادی همچون مدرس و یا وعظ غضب آلود آیت‌الله بافقی علیه زنان درباری که بدون پوشیدن چادر به زیارت حرم معصومه(س) رفتند‌، دیده شد». وی سپس به نقش آیت‌الله حائری در پیشبرد اهداف مجتهدان شیعه در ایران اشاره می‌کند‌. از نگاه وی نتیجه اقدام او بود که مهم‌ترین حوزه علمیه شیعیان دوازده امامی ایران در شهر قم تاسیس شد و بر اثر فعالیت خستگی ناپذیرش این شهر دارای چندین مدرسه‌، یک کتابخانه‌، بیمارستان‌، زائر سرا و مقبره‌هایی شد‌. آیت‌الله حائری وارد سیاست نشد و مانند شاگرد و جانشین خود آیت‌الله بروجردی مظهر نوع سنتی یک عالم بود که در نظرش تمام امور دنیوی کراهت‌آمیز بود و حتی المقدور باید از آن دوری می‌شد. این پرهیز سیاسی علمای برجسته مسلمان دنبال کردن سیاست‌های تمرکز بخشی و غیر دینی کردن حکومت را برای شاه آسان تر می‌کرد. نویسنده سپس به تلاش آیت‌الله حسین علی طباطبایی بروجردی و دعوت ایشان از دو هزار تن از علما در مدرسه فیضیه قم و دعوت از آنها مبنی بر این که به هیچ حزبی نپیوندند و در امور سیاسی دخالت نکنند‌، اشاره و سپس ادعا می‌کند علما به سبب افکار آزاداندیشانه جبهه ملی و همکاری‌اش با جناح چپ، به آن بدگمان بودند و زمانی که مصدق در سال 1331 شمسی قانونی مربوط به حق رای بانوان تهیه کرد‌. مخالفت مجتهدان برجسته‌، شامل آیت بروجردی‌، سبب شکست این طرح شد‌. مولف هیچ اشاره‌ای به دلیل این اقدام روحانیت نکرده است‌. این درحالی است که روحانیت تا این زمان پشتیبان اصلی دولت ملی بودند‌. درواقع خطر برآمدن حزب توده که از یک سو با قدرت نمایی توده‌ای و از طرف دیگر با میدان دادن دولت ملی با آنان همراه بود‌. این ترس یا توهم را پدید آورد که بزودی کمونیست‌ها حکومت را به دست خواهند گرفت‌. فرار شاه و تهدید برخی از اعضای جبهه ملی به ویژه دکتر فاطمی برای از میان بردن سلطنت‌، به نوعی موید این مسئله تلقی شد‌. همه این‌ها فضایی را ایجاد کرد که طیفی از مذهبی‌ها و روحانیون ساکت بمانند‌. هرچند نویسنده خود اذعان دارد که نمی‌توان تجزیه و تحلیل علل گوناگون سیاسی‌، اقتصادی و اجتماعی انقلاب اسلامی در ایران را بطور کامل مطرح ساخت، اما تاکید دارد که روحانیت شیعه در ایران تحول ناگهانی و نقش عمده‌ای داشت و عاقبت تصور خود درباره حکومت الهی مطلق را به اجرا درآورد‌. نیروی محرکه این حادثه امام خمینی(ره) بود‌. ایشان مانند تقریباً تمام مجتهدان جناح طرفدار اصلاحات‌، تحصیلات خویش را منحصرا مرهون حوزه‌های علمیه روحانیت شیعی بود‌. ایشان در سال 1364ق‌، برای نخستین بار عقایدش را در نوشته‌ای مطرح و به صورتی انتقادی‌، اندیشه‌های ضدروحانی احمد کسروی و در نتیجه سیاست‌های غیر مذهبی رضا شاه را رد کرد‌. مهم‌ترین اثر امام خمینی(ره) با عنوان «حکومت اسلامی» در نجف انتشار یافت. این رساله براساس دو سخنرانی ایشان بود که شاگردانش به رشته تحریر درآوردند و رهبر انقلاب در آن کتاب بی دینی پادشاهان را آشکار و حکومت الهی آینده یعنی جمهوری اسلامی را پیش بینی کرد‌. ایشان و پیروانش موفق شدند به تدریج جمهوری اسلامی ایران را چنان که مورد نظر امام (ره) بود، تاسیس کنند‌. دلیل عمده توفیق آیت‌الله را مسلما باید در این حقیقت جستجو کرد که وی تنها فردی بود که توانست توده‌های عظیم مردم را بسیج و هدایت کند. نویسنده در بخشی از سرفصل « روحانیت شیعی و سلسله پهلوی» نقش دکتر شریعتی را مورد بررسی قرار داده و نتیجه گیری نموده است: «کوشش قابل توجه در مجامع اندیشمندان غیر روحانی به منظور نوین سازی سنت شیعی و مناسب‌تر کردن آن به چشم می‌خورد‌. کانون این فعالیت‌ها حسینیه ارشاد بود‌. محلی که به منظور ادای احترام به امام حسین(ع) در تهران بنا شده بود‌. دکتر علی شریعتی خیلی زود با سخنرانی‌ها و کتاب‌های خود در جمع این اندیشمندان مقامی برجسته یافت‌. او دانشمندی دینی و جامعه شناسی دارای گواهینامه دکتری از دانشگاه سوربن بود که اندیشه‌هایش نه فقط از تجدد گرایانی اسلامی چون اسد آبادی‌، محمدعبده‌ و محمد اقبال‌، بلکه کارل مارکس و ماکس وبر‌، سارتر‌، هربرت مارکوزه و فانون متاثر بود». شریعتی متقاعد شده بود در یک جامعه شیعی سنتی هرگونه کوششی برای رهایی مردم ناموفق خواهد بود مگر آن که نمادها و ارزش‌های‌های شیعی محترم شمرده شود‌. نوشته‌های او تا حد زیادی مورد توجه اندیشمندان ایران خاصه دانشجویان بود‌. اما انقلاب اسلامی ایران تفکرات او را که متاثر از اندیشه‌های غربی بود‌، در اندک زمانی پشت سر گذاشت‌.(منبع: محمود فاضلی/همشهری)

مع الدكتور ناصر القفاري في أصول مذهبه، تألیف ابوالفضل اسلامی در پاسخ به اتهامات ناصر قفاری در کتاب «أصول مذهب الشيعة الاثنی عشرية» نوشته شده است. در این اثر یک جلدی به زبان عربی شبهات مطرح‌شده با استناد به آیات و روایات و اقوال علما مورد نقد قرار گرفته است. کتاب، مشتمل بر مقدمه نویسنده و متن اثر است که بدون دسته‌بندی خاصی شبهات قفاری را پاسخ گفته است. اساس بحث نویسنده در نقد عبارات «الشيعة قائلون بالتحريف» یا «الشيعة تعتقد بتحريف القرآن» است؛ یعنی شیعه قائل به تحریف قرآن کریم است. نویسنده، کتابش را با این داستان آغاز کرده است. حکایت شده که مردی خبر مرگ دوستی قدیمی را شنید. یک روز او را زنده ملاقات کرد، پس تعجب کرد و به او گفت: ای رفیق به من گفته شد که تو مرده‌ای! دوستش به او گفت: ولی حالا می‌بینی که من زنده‌ام و روزی می‌خورم و پیش از این نمرده بودم! پس تعجب مرد بیشتر شد و با اصرار بر انکار حیات او می‌گفت: چگونه تو نمرده بودی، درحالی‌که کسی که از تو موثق‌تر است مرگ تو را به من خبر داد؟! حکایت ما پیروان اهل‌بیت پیامبر(ص) با برخی از محققین اهل سنت همین است. می‌گویند: ما شنیده‌ایم که شما قائل به تحریف قرآن هستید. به آنها می‌گوییم: ما شیعیان و پیروان اهل‌بیت(ع) معتقد به تحریف قرآن نیستیم، بلکه معتقدیم که این قرآن که در دست مسلمین است بدون کم و زیاد همان است که بر رسول اکرم(ص) نازل شده است؛ باطل در آن راه نیافته و خداوند متعال آن را از هر تغییر و تحریفی حفظ کرده است. محقق سنی می‌گوید: کسی که خبر داده ابن تیمیه است که از شما موثق‌تر است! در جوابش می‌گوییم: آیا این خبر از ماست؟! چگونه از ماست و حال آنکه ما از آن بی‌خبریم؟! وی در ادامه با اشاره به نام چند تن دیگر از علمای اهل سنت، توجه به کلام این افراد و نادیده گرفتن سخن دیگر موثقین مانند صاحب «إظهار الحق» شیخ رحمت‌الله هندی را تعجب‌آور دانسته است. اسلامی، اتهامات کسانی چون قفاری مؤلف کتاب «اصول مذهب شیعه امامیه» را غیر قابل پذیرش می‌داند؛ چراکه او نه یک بار، بلکه بارها در امانت علمی خیانت کرده و متأثر از افکار وهابیت و اتهامات ابن تیمیه است که برخی علمای اهل سنت، او را کافر می‌دانند. قفاری در نقل عقائد شیعه به قول ابن تیمیه استناد می‌کند که نزد علمای مذهبش مردود است، چه برسد به علمای امامیه. وی در ابتدای متن کتاب به 15 مورد از سخنان ناصر قفاری که در آنها شیعه را در موضوعات مختلف مورد اتهام قرار داده، اشاره کرده است. سپس از موارد فوق 10 اتهام او را استخراج و لیست کرده است. سپس تأکید می‌کند که مهم‌ترین موضوعی که همه کتاب‌هایی از این دست آن را نوشته و در پخش و انتشار آن اصرار دارند، این است که «شیعه قائل به تحریف قرآن کریم است». سپس در مقام تبیین عظمت قرآن و جایگاه رفیع آن در مذهب تشیع برآمده و می‌نویسد: شیعیان از جنبه‌های مختلف اعتقادی، فکری، رفتاری و... از اهل‌بیت(ع) که عدل (هم‌سنگ) قرآن کریم هستند تبعیت می‌کنند. اهل‌بیت(ع) بر اهتمام به قرآن تأکید کرده و امت را به آن ارجاع داده‌اند پس از آن، از هریک از چهارده معصوم(ع) روایتی را در رابطه با قرآن کریم نقل کرده است. نویسنده، عبارت «شیعه قائل به تحریف است» را از دو وجه مورد بررسی قرار داده است. اول اینکه مقصود، مذهب شیعیان باشد؛ یعنی دینی که پیروان اهل‌بیت از آن تبعیت می‌کنند، قرآن را تحریف‌شده می‌داند. این وجه به‌اجمال و تفصیل در کتاب پاسخ داده و رد شده است. سپس می‌گوید: اگر منظور از شیعه، افراد و اشخاص شیعه است که قائل به تحریف هستند، باید احوال شیعه را از ابتدا تا زمان حاضر بررسی کنیم. آیا از اولین فرد یا افراد شیعه تا شیعیان معاصر کسی معتقد به تحریف و تغییر و نقصان قرآن کریم شده است؟ نویسنده برای پاسخ به این سؤال لازم می‌داند ابتدا معنای شیعه و تکون تاریخی آن را در آیات و روایت مورد بررسی قرار دهد؛ لذا با اشاره به روایات ذکرشده در منابع اهل سنت، اثبات می‌کند که شیعه در عهد نبی اکرم(ص) و از بین اصحابی چون سلمان و مقداد و... پدید آمده است. در ادامه این موضوع به اسامی 110 نفر از صحابه و 82 تن از تابعین که حدیث غدیر را نقل کرده‌اند، در پاورقی‌های کتاب اشاره می‌کند. نویسنده در آخرین مبحث کتاب این سؤال را مطرح می‌کند که آیا دکتر قفاری دلیلی و مدرکی بر اینکه شیعه و به‌ویژه اصحاب رسول اکرم(ص) مانند ابوذر، سلمان، مقداد و... قائل به تحریف بوده‌اند، دارد؟ سپس پاسخ می‌دهد که دکتر هیچ دلیل و برهانی بر اینکه همه افراد شیعه، که از آن جمله‌اند این اصحاب نیکوکار، قائل به تحریف کتاب خدا بوده‌اند، ندارد. وی سپس شایسته می‌داند برخی از فضایل آن اصحاب بزرگ شیعی را ذکر نماید تا برای خواننده محترم مشخص شود که این افرادی که ناصر قفاری آنها را مورد اتهام قرار داده چه کسانی هستند و جایگاه آنها نزد رسول‌الله(ص) چیست؟ در این رابطه روایاتی در فضیلت سه صحابی بزرگ رسول‌الله(ص) سلمان فارسی، مقداد بن اسود و ابوذر غفاری، نقل می‌کند، سپس به جهت رعایت اختصار، اسامی 173 تن از اعاظم شیعه و در آخر فضیلت حجر بن عدی، مالک اشتر، یعقوب بن اسحاق سکیت و ابان بن تغلب را با تفصیل بیشتری ذکر می‌نماید. در انتهای کتاب، کلینی و اثرش کافی معرفی و انتساب تحریف به وی مورد نقد و رد قرار گرفته است. درباره مصحف امیرالمؤمنین علی(ع) نیز چنین می‌خوانیم که این مصحف، آن‌گونه که اتهام زده‌اند، بدیل قرآن کریم نیست و ماهیت اصلی همان است، ولی در ترتیب سوره‌ها به‌حسب نزول و مکی و مدنی بودن و نیز اشتمال بر مجموعه‌ای از تفاسیر و توضیحات و ذکر مصادیق و تأویلات متفاوت است.