جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

کنکاش‌ های اعتقادی که در قرن اول هجری بین مسلمانان شروع شده بود، اندکی قبل از آغاز قرن دوم هجری به رشدی رسید که بتوان عنوان علم کلام اسلامی را بر آن نهاد. متکلمان امامیه همگام با جریان های فکری اسلامی در عرصه کلام حضوری پر نشاط داشتند. با تاسف، از آثار متکلمین نخست شیعه جز آنچه از کلمات امیرمومنان و سائر امامان در قالب احادیث و گزارش‌های پراکنده در کتاب های فرقه نگاری آمده، چیزی بیش در دست نداریم. از دیگر سو، تاریخ کلام شیعه تاکنون به طور جامع و روش‌شناسانه، مورد مطالعه و تحقیق قرارنگرفته است. در پژوهش های موجود هم معمولا کلام شیعه را از بغداد و با نوبختیان و یا شیخ مفید آغاز می کنند. این خلا برخی گمانه‌زنی‌ها را برانگیخته و امامیه را در قرون نخستین فاقد کلام و حتی مخالف جدی اندیشه‌ورزی در عصر حضور نمایانده‌است؛ و حضور شیعه در عرصه کلام را معلول یک الزام بیرونی و به پیروی از معتزله قلمداد می‌کنند. این در حالی است که نه تنها شیعه در قرون نخستین همپای معتزله و سایر فرق کلامی در عرصه کلام حضوری فعال داشت بلکه در قرن دوم هجری، از نظر زمانی و کمی و کیفی، بر دیگران برتری محسوس داشت. در دوره معاصر با حیات امام باقر و امام صادق (علیهما السلام) شرایطی پدید آمد و افرادی از اصحاب دانشمند این دو امام (علیهما السلام) در شهر کوفه گرد‌‌هم آمدند و در این منطقه یک مدرسه کلامی شیعی شکل گرفت و برای اولین بار در جهان اسلام نظریه پردازی در زمینه کلام آغاز شد. این جریان کلامی با گرفتن معارف دینی از محضر صادقین علیهما‌السلام توانست مناطق همجوار مانند بغداد پایتخت حکومت اسلامی را تحت الشعاع خود قرار دهد و مبدء پیدایش جریان‌های کلامی متاخر در مناطق دیگر شود. ریشه پیدایش این مدرسه را باید در زمان حکومت و خلافت امام علی علیه‌السلام جستجو کرد که با هجرت امام از مدینه به کوفه و گرد آمدن اصحاب دانشمند و با فضیلت به دور حضرت در این شهر یک گروه علمی در معیت امام علیه‌السلام و فرزندانش تشکیل شد و این شهر را به مرور زمان تبدیل به مرکزی برای شیعیان نمود و این مرکزیت تا زمان انتقال دانش شیعه از این شهر به قم و بغداد حفظ شد. پیدایش رسمی این مدرسه از عصر صادقین (علیهما السلام) می‌باشد. در این دوره عوامل مختلفی دست به دست هم داد و این فرصت برای جامعه علمی شیعه پیش آمد که بتواند به عنوان یک قدرت پیش‌تاز در عرصه‌های کلامی جهان اسلام، مدرسه کلامی بزرگی بر پا کند. در این مدرسه متکلمان شاخص شیعه همزمان با شرکت در مناظرات شفاهی، شروع به تدوین کتاب‌هایی در موضوعات کلامی به صورت تک‌نگاشت نمودند. این دوره از کلام شیعه، از جهات گوناگون اهمیت دارد و به یک معنا، بدون شناخت دقیق آن، هر گونه داوری در باب کلام امامیه ناقص و ناتمام است. کلام شیعه در این دوره یکی از درخشان‌ترین اعصار خویش را شاهد بوده است و پژوهش در این خصوص می‌تواند ما را به گستره و عمق تفکر شیعی آشنا سازد. در صورتی که فهم درست و دقیقی از آراء متکلمان شیعه در این دوره حاصل شود، می توان امیدوار بود که مضامین آنها به فهم بهتر روایات اعتقادی اهل بیت (ع) که امروز غالبا برای ما سخت و دشوار است، کمک کند. با بررسی اندیشه‌های متکلّمان و اندیشوران نخستین مکتب می خواهیم در وهله‌ی نخست، با در نظر‌داشت اینکه ایشان پایه گزار علم کلام بودند راه پیموده شده، تلقی و تعریف اصحاب امامیه از علم کلام، رویکرد ایشان نسبت به علم کلام، روش شناسی، رصد مسائل کلامی که در آن ورود کرده‌اند، تحلیل دیدگاه و مبانی کلامی، بررسی همگرایی یا نزاع های درون مکتبی را تبیین کنیم. از سوی دیگر، مسیر باقی مانده را نیز روشن نماییم و در مرحله‌ی بعد، این بررسی‌ها به ما این امکان را خواهد داد که آگاهی از میزان پیشرفت علم کلام در زمان‌های مختلف و شیوه‌های متفاوت ارائه شده در هر زمان را به دست آوریم. در میان متکلمان بزرگ، اندیشمندان دوره‌ی حضور، به دلیل هم‌عصریشان با اهل بیت رسول خدا(ص) و عرضه‌ی دیدگاه‌های خود و دیگران به محضر حضرات معصومین(ع) و هم چنین به دلیل این که بسیاری از مسایل اولیّه‌ی کلامی توسط آنها مطرح شده و یا مورد نقد و بررسی قرار گرفته است، در مقایسه با سایر اندیشمندان و متفکران حوزه‌ی علم کلام، از جایگاه ویژه‌ای برخوردارند. از این رو درصدد برآمدیم تا با بررسی دیدگاه‌ها و اندیشه‌های کلامی چهار متکلم نخستین شیعه، یعنی جناب هشام بن حکم، هشام بن سالم، مومن طاق و زراره بن اعین گامی در این مسیر برداریم. بر اساس داده‌های رجالی، کتب روایی و با نگاهی جامع به کتاب های ملل و نحل هشام بن حکم، هشام بن سالم، زراره بن اعین و مومن طاق از جایگاه ممتاز علمی در میان اصحاب ائمه علیهم السلام و از پیشگامان علم کلام اسلامی بودند. ایشان از همان آغازین روزهای پیدایش علم کلام(80 ه.ق) نقش اصلی را در این ماجرا برعهده داشتند و حتی در بعضی مسائل کلامی اولین نظریه‌پرداز محسوب می‌شوند. هشام بن حکم در آغازین سال های قرن دوم هجری متولد و تا سال 180 هجری می توان حیات وی را رصد کرد او برجسته و تاثیرگذارترین متکلم شیعی در دوران نخستین است او در پرتو تعالیم امام صادق (ع) به حدی اوج و بالندگی می گیرد که سرآمد دانشمندان و ریاست نشست های علمی یحیی بن خالد برمکی به او واگذار می شود. بیش از 35 اثر در کتاب های فهرست و رجال به او منسوب است. هشام بن حکم در تمام موضوعات کلامی مانند: هستی شناسی، معرفت شناسی، انسان شناسی، توحید و .... به نظریه پردازی پرداخته است لکن مهمترین دیدگاه منسوب به وی نظریه تجسیم است. محمد بن علی بن النعمان معروف به مؤمن‌الطاق، از اصحاب امام صادق علیه‌السلام است. او از پیشگامان دانش کلام و از چهره‌های برجسته تاریخ تفکر شیعه محسوب می شود قرائن تاریخی حاکی از آن است که وی در اواخر سده اول هجری دیده به جهان گشوده است و حدود سال 180 هـ. ق زندگی را درود گفته است او در مناظره بسیار زبردست بوده و همچنین 19 اثر به وی منسوب است

الذريعة إلی تصانيف الشيعة اثر عالم انديشمند شيخ آقا بزرگ طهرانى است كه با هدف ثبت نام آثار مؤلفان شيعه تأليف شده است. وى بر آن بوده تا فهرستى از آثار تأليفى شيعه را در هر زمينه و از هر زبان و منطقه، اعم از خطى و چاپى ارائه دهد. او افزون بر نام كتاب و نام مؤلف، اطلاعاتى از كتاب و در مواردى از موضوع آن جمع‌آورى نموده است.شيخ آقا بزرگ در طول قريب شصت سال (از سال 1330 قمرى تا 1389) نام هر كتابى را كه در فهارس كتابخانه‌هاى شخصى و عمومى و غير آن مى‌ديده يادداشت مى‌كرده و به مرور زمان، اين اطلاعات را تكميل كرده و در الذريعة ارائه نموده است. وى ضمن معرفى كتاب، در صورتى كه اثر مزبور مخطوط بوده و خود آن را ملاحظه كرده، افزون بر ارائه نخستين عبارت كتاب، محلى كه آن نسخه را در آنجا ديده ياد كرده است، به ويژه اگر نسخه مورد نظر، در دست شخص خاصى بوده نام او را آورده است.

در پژوهش حاضر سعي شده تا ديدگاه چهار متكلم برجسته امامي در عصر امام صادق (ع) كه زمان شكوفايي و رونق بحثهاي كلامي بشمار ميرود، پيرامون مسئله استطاعت از ميان آثار رجالي، فهرستي، فرقه‌نگاري و روايي استخراج شود. در اين راستا روشن ميگردد كه افرادي چون زرارة بن اعين، هشام بن سالم و مؤمن الطاق در بحث استطاعت قائل به استطاعت پيش از فعلند و بعضاً آن را منحصر در سلامتي ميدانند، اما هشام بن حكم استطاعت را منوط به پنج امر ميداند كه بخشي از آن پيش از فعل و بخشي حين الفعل محقق ميگردد.

قرآن کریم به آگاهی پیشین یهود از ویژگی­های پیامبر(ص) اشاره می‌کند و اقدامات یهود را ناشی از جهالت آنها نسبت به رسالت پیامبر(ص)نمی داند، بلکه به سبب کفر و نفاق آنها می‌داند. پس از قرآن، منابع تاریخی مانند المغازی محمد بن عمر واقدی (د. 207ه.ق)، السیرة النبویة عبدالملک بن هشام الحمیرى (د. 218ه.ق)، الطبقات الکبرى محمد بن سعد بن منیع الهاشمی البصری (د.230ه.ق) و تاریخ الأمم و الملوک أبو جعفر محمد بن جریر الطبری (د. 310ه.ق) به این موضوع اشاره می‌کنند. بررسی چگونگی بازتاب گزارش­های مربوط به آگاهی پیشین یهود از صفات و ویژگی­های پیامبر(ص)در قرآن کریم و منابع منتخب، مهم‌ترین هدف مقاله حاضر است که به شیوه­ مقایسه‌ای - تحلیلی درصدد پاسخ به این پرسش است که وجوه تشابه و تفاوت گزارش‌های قرآن و منابع منتخب تاریخی از جهت نگرشی، پردازشی و نگارشی در رابطه با آگاهی پیشین یهود از صفات و ویژگی­های پیامبر(ص)چیست؟ مقاله حاضر به این نتیجه رسیده است که در آیات مکی به‌صورت کلی به شناخت یهود از پیامبر(ص)اشاره می‌شود، اما در آیات مدنی شناخت یهود نسبت به پیامبر(ص) از طریق بیان صفات آن حضرت در تورات بیان می‌گردد. این درحالی است که منابع منتخب تاریخی ضمن پرداختن به حوادث و اتفاقات از تبیین و تحلیل علل و عوامل اصلی موضع گیری یهود غفلت می‌نمایند و این تفاوت در نگرش و در شیوه پردازش قابل ملاحظه است.

یونس بن بُکَیر (د. 199ق) و زیاد بن عبدالله بَکّائی(د.183ق) از شاگردان ابن اسحاق(د. 150ق) بودند و مغازی او را نوشتند. با وجود همسانی بیشتر گزاره‌های این دو کتاب، مغازی بکائی بیشتر مورد توجه قرار گرفت و شرح­های گوناگون آن بر ماندگاری این کتاب، تأثیری بسزا گذاشت. این مقاله در صدد تبیین چرایی عدم توجه به مغازی یونس با وجود هم‌شاگردی بودن او با بکائی و داشتن شاگردی برجسته چون احمد ­بن­ جبار عطاردی (د. 270- 272ق) است. برای پاسخ به این پرسش افزون بر مقایسه سند، متن و شیوه نگارش اثر هر دو نویسنده، شخصیت و جایگاه علمی آنان با یکدیگر مقایسه می‌شود. بر اساس یافته‌های این پژوهش، راز ماندگاری مغازی بکائی را باید در فضای سیاسی و مذهبی نیمه دوم سده دوم هجری و برتری شاگرد بکائی بر شاگرد یونس جست‌وجو کرد.

پژوهشی است در باره اثبات وجود امام دوازدهم شیعیان، حضرت امام مهدی(ع) که در آن قصه ها و تشرف های اشخاص به محضر امام زمان، و دعاها و ذکرهای رسیده از آن حضرت و نیز دلایل حقانیت خلافت امام علی به بحث گذاشته شده است. در کتاب دوازده دلیل برای اثبات وجود امام زمان نوشته شده که عبارت اند از: دلایل عقلی، ادله ای از تورات، قرآن، کلام پیامبر(ص) و وقایع تاریخی. کتاب پس از طرح دو دلیل عقلی برای ضرورت وجود امام (لزوم داشتن محور و مدار، و لزوم نیابت و خلافت) به وقایعی از صدر اسلام در باره وصیت پیامبر، ماجرای سپاه اسامه، لیلة المبیت، جنگ احزاب، جنگ خیبر، بت شکنی علی(ع)، جنگ تبوک و اعزام امام علی به یمن اشاره کرده و در پایان این بخش، به شرح واقعه غدیر خم پرداخته است. وی، در ضمن مباحث، شخصیت امام علی و حقانیت خلافت وی را تبیین نموده و آنگاه به آیاتی از تورات و قرآن کریم در باره امام زمان می پردازد. نویسنده به بررسی و تحلیل رخداد سقیفه پرداخته و حاصل آن را خلافت خلفایی چون معاویه، یزید، مروان، عبدالملک، ولید، و یکایک خلفای بنی امیه و خلفای بنی عباس می داند و در کتاب، با نگاهی گذرا، به شخصیت و خلافت آنها اشاره کرده و در پی آن، امامت امام علی(ع) و رخدادهای دوران خلافت او، و امامت یکایک امامان را بر رسیده است.

کتاب حاضر که 14 بخش دارد، 14 موضوع اخلاقی مطرح می شود که از سیره امام حسین علیه السلام و واقعه عاشورا می توان دریافت کرد. این کتاب کتابی است که تفکر عاشورایی و حسینی را منتشر می کند و این را ثابت می کند که کربلا فقط یک حادثه تاریخی صرف نیست بلکه یک دانشگاه است.

معاد از ماده عوده و به معناى بازگشت است؛ بازگشت انسان به زندگى در شكلى نوين، در دنیايى برتر و كاملتر كه سرايى جاويدانى، و بدور از نابودى و ،« عود » مقدمه معاد از ماده فناست. معاد، رستاخیر. بزرگ و بى نظیرى است كه در آن ھمه پرسى عمومى انجام مىگیرد، و ھمه انسانھا بايد پاسخگوى تمام اعمال و كردار دنیايى خويش در دادگاه عدل الھى باشند؛ و در اين ھمه پرسى عادلانه است كه سرنوشت ھمگان رقم خورده، ھر كس ھر مقامى را كه سزاوارش باشد دريافت مىكند؛ و در نتیجه نیكان و بدان به سرانجام سعادتمندانه و فرجام شوم و شقاوتمندانه خويش مىرسند. آرى، اعتقاد به معاد و روز واپسین است كه امید به زندگى بھتر و آيندهاى روشنتر را فرا راه انسان قرار مىدھد، و انديشه پوچى و پوچگرايى را كه ھمچون بیمارى خوره در جسم و جان منكرين خدا و معاد جاى گرفته، و ھر لحظه و ھر ساعت از اين خسته دلان مانده در راه و گمراھان ناامید از فردا قربانى مىگیرد، مىزدايد. اعتقاد به معاد، به زندگى معنا و مفھوم عمیق بخشیده، و يأس و سردى و دلمردگى و بیچارگى را از صحنه زندگى بر مىدارد. انديشه زندگى نوين جاودانى، انسان را از بنبست فكرى رھانیده، و زمینه بارور شدن استعدادھاى ارزشمند نھفته در معدن وجود انسان را فراھم مىكند؛ و موجب تعديل غرائز سركش و امیال و خواستهھاى نامحدود انسان گشته، در نتیجه زندگى حیوانى را انسانى مىكند. آرى، معاد پیوند دھنده گذشته انسان به آيندهاش ھست؛ و ضمانت اجرايى قوانین و مھار كننده عنان گسیختگى افراد سودجو و متجاوزان به حريم جامعه و قوانین حاكم بر آن است. به خاطر نقش سازنده اصل معاد است كه به عنوان مھمترين پشتوانه جھان بینى توحیدى مطرح است؛ و به انديشه خداجويى و فطرت خداپرستى انسان تحقق عینى و عملى مىبخشد. در منابع اسلامى، آيات و روايات بیشمارى به طرح مسأله معاد پرداخته، و حتمیت برپايى روز واپسین و زنده شدن دوباره انسان را از راھھاى گوناگون اثبات كرده است. در اين كتاب كه شامل شانزده درس پیرامون معاد و مسايل مربوط به آن مىباشد، مسأله معاد مورد بحث و بررسى قرار گرفته، و دلايل عقلى و نقلى اثبات آن آورده مىشود، امید است كه اعتقاد به معاد در جوامع انسانى رواج يافته، ھمگانى شود و بدين طريق دلھاى تاريك در سايه پايبندى عملى به آن نور و صفا يافته، و فساد، تباھى، جنايت و آدمكشى از جامعه انسانى رخت بربندد، و عدل، نوعدوستى، صفا و صمیمیت جايگزين آن شود.