جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

يکي از عناصر اصلي تمدن جديد غربي که عالم و آدم را فرا گرفته است، علم مدرن غربي است. علم مدرن که از جمله آن علوم انساني است؛ داراي بنيان‌هاي معرفت‌شناختي، هستي‌شناختي، انسان‌شناختي و ارزش‌شناختي خاص به‌خود است و در آن ريشه دارد. لازمه‌ پذيرش اين علوم، تن دادن به اين مباني و پيش‌فرض‌هاست. اين تحقيق با روش توصيفي-تحليلي در صدد است در مرحله نخست به شناسايي اين مباني و در مرحله دوم بر اساس انديشه‌هاي علامه مصباح ‌يزدي به نقد ‌و ‌بررسي مباني هستي‌شناختي علم‌ مدرن بپردازد. نتايج حاصله حکايت از آن دارد که علم‌ مدرن داراي مباني هستي‌شناختي چون طبيعت‌گرايي، تسلط بر طبيعت، طبيعت منبع ابزار و وسایل، قدرت‌آفريني طبيعت، تلقي مکانيکي از طبيعت، نفي حکمت و غايت از طبيعت است و تمامي اين پيش‌فرض‌ها از ديدگاه علامه مصباح يزدي دچار اشکالات متعدد و درنتيجه ناپذیرفتنی است.

علوم‌ انساني، که ابعاد انساني پديده‌ها و کنش‌هاي انسان را مي‌‌کاوند، داراي دو بعد توصيفي و دستوري‌ هستند که هرکدام کارکردهايي دارند. علوم‌ انساني در بعد‌ توصيفي بر‌خلاف بعد دستوري، به تعريف، توصيف، تفسير، تبيين و پيش‌‌بيني کنش‌‌هاي انساني مي‌پردازند. نوشتار حاضر، با روش توصيفي ـ ‌تحليلي، در‌ صدد است با توجه به مبناي آراي آيت‌الله مصباح يزدي از نقش خداباوري در کارکردهاي علوم ‌انساني‌ اسلامي بحث کند. نتايج پژوهش حاضر حاکي از آن است که از ‌نظر آيت‌الله مصباح يزدي، خداباوري که يکي از مباني و اصول ‌موضوعه علوم‌ انساني محسوب مي‌شود دست‌کم در چهار کارکرد از کارکردهاي علوم‌ انساني توصيفي مي‌تواند تأثيرگذار باشد. آيت‌الله مصباح يزدي معتقد است خداباوري مي‌تواند در تعريف مفاهيم کليدي علوم انساني مثل تعريف انسان و سياست، جهت‌دهي توصيف‌ها و ارائه نظريات توسط محقق علوم‌ انساني مؤثر واقع شود. پذيرش صفاتي مثل توحيد‌ افعالي تبيين‌هاي محقق علوم انساني را نيز تحت ‌تأثير خود قرار مي‌دهد، چرا‌‌که مؤثر نهايي و حقيقي پديده‌ها و کنش‌هاي انساني را خدا مي‌داند. از نظر علامه ‌مصباح يزدي، پيش‌بيني قطعي و يقيني کنش‌هاي انسان، با توجه به ويژگي اختيارش غير‌ممکن است، اما پيش‌بيني ظني و احتمالي براساس قرائن و شواهد، از‌‌جمله خداباوري ـ براساس ديدگاه برگزيده ـ امکان دارد.

واقع‌گرايي ديني، بي‌ترديد يکي از مهم‌ترين و بنيادي‌ترين موضوعات مورد بررسي در عرصه الهيات و فلسفه دين معاصر است. آيا حقايق ديني در عالم وجودي عيني و مستقل از آدميان و اذهان آنان دارند؟ آيا اين حقايق آن‌گونه که هستند و بدون دخالت اذهان آدميان در اين شناخت، قابل شناخت از جانب ما به ‌عنوان فاعل‌هاي شناسا هستند؟ در صورت قابل شناخت بودن، آيا اين معارف قابل انتقال به ديگران مي‌باشند؟ هدف از اين نوشتار، پاسخ دادن با اين پرسش‌ها از ديدگاه مرحوم علامه مصباح يزدي است. روش تحقيق در اين نوشتار، کتابخانه‌اي و اسنادي و در ادامه تحليل محتوايي است. علامه مصباح يزدي، براي حقايق ديني وجود عيني و مستقل قائل است و آنان را وابسته به اذهان و ساخته و پرداخته آنان نمي‌داند. همچنين آن حقايق را قابل شناخت مي‌داند و با تقريري خاص از واقع‌گرايي معرفت‌شناختي (واقع‌گرايي تقربي) امکان انتقال آگاهي از حقايق ديني را نيز مي‌پذيرد.

مقاله حاضر به بررسي نقش شناخت در ترجيح اميال متعالي انسان با تأکيد بر ديدگاه علامه مصباح يزدي ‌پرداخته است. يافته‌هاي پژوهش نشان مي‌دهد که شناخت‌هاي بنيادين بر حسب متعلقاتش در شناخت مبدأ، معاد، راهنما و انسان‌ خلاصه مي‌شود. انسان با شناخت اسما و صفات الهي، تمسک به آنها، شناخت رابطه بين خالق و مخلوق و در نتيجه افزايش محبت به خداوند، هنگام تزاحم اميال، انتخاب صحيح‌تري خواهد داشت. شناخت ماهيت و ويژگي‌هاي زندگي اخروي، مثل آگاهي از ارجحيت حيات اخروي، بروز ملکات در آن عالم و تجسم اعمال و نيز آگاهي نسبت به ثواب و عقاب الهي موجب ترجيح اميال متعالي خواهد بود. آگاهي از جايگاه راهنمايان دين و شاهد بودن آنان نسبت به اعمال جوانحي و جوارحي و نيز آگاهي از تعاليم آنان زمينه ترجيح اميال عالي را براي انسان فراهم مي‌سازد. کسب آگاهي نسبت به سرشت مشترک انسان و کرامت ذاتي و اکتسابي او نقش بسزايي در هنگام تزاحم اميال ايفا مي‌نمايد. اين مقاله به شيوه مطالعه کتابخانه‌اي و روش توصيفي و تحليلي اين موضوع را بررسي مي‌کند.

نقش رفتار جوامع در سرنوشت خويش و تأثير رفتار انسان‌ها بر وضعيت آينده خود، از موضوعات مهم جامعه‌شناختي قرآن به‌شمار مي‌رود. يکي از پربسامدترين آيات محل استناد در اين بحث، کريمه «إِنَّ اللَّهَ لايُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِمْ» است. اين نوشتار با روش توصيفي ـ تحليلي به دو ديدگاه عمده در برداشت از اين آيه، براي موضوع «نقش‌ داشتن جوامع در سرنوشت خود» پرداخته است. علامه طباطبائي و آيت‌الله مصباح يزدي با استناد به سياق، ضمن نفي عموميت از اين آيه، نسبت به تغيير شرايط از نيک به بد و از بد به نيک، آن را محدود به تغيير شرايط از مطلوب به نامطلوب کرده‌اند؛ اما شهيد مطهري و برخي ديگر از مفسران با برداشتي فراسياقي، اين آيه را شامل هر دو گونه تغيير (نيک به بد و بد به نيک) مي‌دانند. اين مقاله با دفاع از ديدگاه دوم، به مستندات اين برداشت فراسياقي پرداخته و ضمن نقد ديدگاه اول (مخالفان تعميم)، شواهد قرآني و روايي برداشت گسترده از آيه مدنظر را ارائه داده است.

ارزش اخلاقي به رفتاري تعلق مي‌گيرد که انسان را به سوی کمال نهايي سوق دهد و در سعادت ابدي او تأثير داشته باشد. در اسلام، چنين چيزي متوقف بر ايمان به خدا و روز قيامت است. آنچه به‌طور قطع از آيات و روايات استفاده مي‌شود، این است که اگر کاري بدون ايمان انجام شود، در آخرت ثمري نخواهد داشت: «وَقَدِمْنَا إِلَي مَا عَمِلُوا مِنْ عَمَلٍ فَجَعَلْنَاهُ هَبَاءً مَّنثوراً» (فرقان: 23). بنابراين انسان قبل از کسب ارزش‌هاي اخلاقي لازم است به کسب ايمان بپردازد. اما آيا ايمان نيز از ارزش‌هاي اخلاقي به‌شمار مي‌آيد؟ زيرا اين سؤال مطرح است كه چگونه ارزش اخلاقي بر كسي که هنوز ايمان نياورده، صادق است؟ چون نمي‌توان کسب ايمان را مبتني بر ايمان دانست. از سوي ديگر، ارزش اخلاقي، فعل اختياري انسان است. بنابراين اگر ايمان براي کسي به ‌عنوان يک فعل اختياري مطرح نباشد، او کاري انجام نداده است تا ارزش اخلاقي داشته باشد.