جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

جایگاه نواندیشی در تمدن جدید رفیع و بلند است؛ به گونه‏ای که اگر آن را از دین بستانیم با بدنی بدون روح مواجه خواهیم شد. از این رو نواندیشی از عناصر کلیدی، در دنیای معاصر، شمرده می‏شود. این مقاله نگاهی است به نواندیشی یکی از متفکران معاصر جهان اسلام، استاد شهید مرتضی مطهری. هدف نگارنده در این مقاله استخراج پاسخ شهید مطهری به سؤال "انتظار بشر از دین" می‏باشد. وی بحثی تحت عنوان وجه نیاز بشر به دین مطرح نکرده است، اما مسلما دین و نیازهای بشر به دین یکی از دغدغه‏های فکری او بوده است. سؤال اصلی این است که در عصر کنونی، که دوره‏ی مدرنیته و پست مدرن است و تمدن جدید دستاوردهای فراوانی به بار آورده است، دین چه کارایی‏هایی دارد؟ آیا می‏توان هم متدین بود و هم از دستاوردهای تمدن بشری برخوردار شد؟ نگارنده کوشیده است با تبیین و تحلیل دیدگاه شهید مطهری پاسخ این سؤالات را به دست آورد.

در نگاه ژرف و دقیق شهید مطهری، دین، انکار ناپذیرترین جریان و کارامدترین عامل در حیات فردی و اجتماعی است. از آنجا که دین بر مبنا و اساس فطرت انسان شکل یافته نمی‏تواند با پویایی و نوآوری انسان در تضاد باشد. زیرا از خصوصیات ذاتی بشر این است که آفرینش او به گونه‏ای است که در پی تحول، پویایی و نوآوری است. بی‏تردید، خرد و دانش ابزار و عامل اصلی توسعه و پیشرفت به شمار می‏آید. از آنجا که در بینش و نگرش اسلامی میان عقل و علم و دین پیوند ناگسستنی وجود دارد، دین خود بهترین محرک و مهم‏ترین عامل برانگیزاننده‏ی توسعه است. لذا به اعتقاد شهید مطهری برای افزایش کارامدی هر چه بیشتر اسلام در فرایند توسعه، هرگز نیازی به «اصلاح دینی» نیست، بلکه تنها با «اصلاح دینداری»، در بستر درک و فهم صحیح آموزه‏های دینی و انطباق رفتارها و روابط اجتماعی با حقایق دین اسلام، میسر است.

‫در نوشتار حاضر به تبيين آزادي از ديدگاه اسلام با تأکيد بر انديشه‌هاي سياسي و اجتماعي استاد مطهّري پرداخته شده و نظريات ايشان در باره ابعاد مختلف آزادي تحليل گرديده است. کتاب در بردارنده چهار فصل است. نويسنده در فصل اوّل کلّياتي از تحقيق خويش ارائه کرده و مفاهيم واژه‌گان آزادي و اقسام آن اعم از سياسي، اجتماعي، عقيدتي، معنوي، قلم و بيان وآزادي از حاکميت ساير انسان‌ها را وارسيده است. سپس ديدگاه اسلام را در باره ماهيت آزادي و حقّ يا تکليف بودن آن مطرح کرده و اهمّيت و ارزش آزادي در دين اسلام، رابطه آزادي با کمال و حيات انسان و ديدگاه اسلام در باره دموکراسي و نقش مردم در سياست و حکومت را برجسته ساخته است. در فصل دوم وي با اشاره به مباني آزادي‌هاي سياسي واجتماعي از ديدگاه اسلام، مباني هستي‌شناختي، انسان‌شناختي (اراده و فطرت و اختيار)، معرفت شناختي، مباني حقوقي و اخلاقي، مانند حقوق طبيعي، آزادي از اطاعت ديگران، آزادي در تعيين زمامدار، آزادي در وضع قانون و التزام به آن، آزادي فعّاليت‌هاي سياسي و اجتماعي، آزادي عقيده و بيان، آزادي در انجام دادن آداب و مراسم ديني و مذهبي، رشد و تکامل انسان و ارتباط آن با آزادي‌ها و اصل مساوات و برابري ذاتي را جداگانه و تفصيلي واکاوي کرده است. در فصل سوم او به قلمرو آزادي‌هاي سياسي و اجتماعي در اسلام اشاره کرده و با توجّه به مباني آن در اسلام به حدود شان مي‌پردازد. وي در همين زمينه به قلمرو و حدود فرد در برابر خدا، طبيعت، نَفس خويش، افراد ديگر، جامعه، حکومت و دولت به عنوان حدود و قلمرو آزادي‌هاي فردي و حقّ الهي و همچنين مطابقت با ضوابط عقلي، مصالح فردي، مصالح و حقوق ديگران و حق جامعه به عنوان قلمرو و حدود آزادي‌هاي سياسي و اجتماعي اشاره مي‌کند. در فصل چهارم از مهم ترين مصاديق آزادي‌هاي سياسي و اجتماعي همچون: آزادي و حقّ انتخاب شدن، حق رأي و تعيين سرنوشت، حقّ انتخاب حاکم، آزادي احزاب، انجمن‌ها و تشکيل اجتماعات، آزادي تفکر و عقيده و آزادي بيان و قلم و نيز ادله آن ها سخن رفته است. وي در پايان نتيجه مي‌گيرد که اگر آزادي انسان‌ها با هدفِ حفظ ارزش‌هاي اسلامي در سطح جامعه، ارزشيابي و غايت‌مندي از لِحاظ مباني و نيز ضرر نرساندن به اسلام، نظام اسلامي، قوانين الهي و قلمرو آزادي باشد، قابل دفاع است و تأکيد مي‌کند که آزادي در چارچوب اسلام و قوانين آن ارزشمند و اعتباري فراوان دارد.