جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معقولیت باور به وجود خدا مهم‌ترین مسئلۀ معرفت‌شناسی دینی است. معرفت‌شناسی فضیلت‌محور در تقریر خانم زاگزبسکی ضمن نقد نگاه برون‌گرایانه و فردگرایانۀ معرفت‌شناسی اصلاح‌شده، بر اختیاری بودن باور و تأثیرپذیری آن از اجتماع تأکید می‌کند. در این دیدگاه حجیت باور دینی بر مبنای فضیلت «اعتماد معرفتی» به خود و به دیگر افراد جامعۀ معرفتی تبیین می‌شود. در نتیجه باور مؤمنان به وجود خداوند در زمان‌ها و مکان‌های مختلف، می‌تواند مبنای حجیت باور من به وجود خدا باشد. این مسئله در استدلالی که برتری جهانشمولی معرفتی را بر خودمختاری معرفتی و خودرأیی معرفتی نشان داده، تبیین شده است..

مسأله امامت در تاریخ اندیشه اسلامی پیشینه‌ای طولانی دارد. امامت به معنای رهبری و ریاست امت که طبعاً نوعی تبعیت و پیروی گروهی را به همراه دارد. امامت از یک سو «پیشوایی و راهبری» و از سوی دیگر «تبعیت و پیروی» است. اما اینکه این پشوایی و پیروی در چه قلمرویی باشد یا در چه بُعدی از ابعاد زندگی دنیوی و اخروی انسان مطرح شود، موجب تفاوت‌هایی میان مذاهب مختلف اسلامی شده است. مذاهب امامیه، معتزله و اشاعره علی‌رغم شباهت در بعضی ویژگی‌های امام، تفاوت‌هایی اساسی در این مسأله با یکدیگر دارند. تحلیل و نقد آراء کلامی این متکلمین و مفسرین اسلامی، موجب تبیین راه حق و جایگاه امامت می‌شود. این پژوهش با روش توصیف و تحلیل متن و به شیوه کتابخانه‌ای، در صدد واکاوی فلسفه وجود و ویژگی‌های امام از منظر سه متفکر برجسته اسلامی علامه طباطبایی شیعی، قاضی عبد الجبار معتزلی و قاضی باقلانی اشعری است. علامه حقیقت امامت را از سنخ ولایت تکوینی، هدایت باطنی و معنوی، وجوب عقلی علی الله دانسته، قاضی عبد الجبار آن را مسأله‌ای اجرائی، عقلی و ضرورتی اجتماعی به منظور حفظ کیان اسلامی، و باقلانی نیز آن را فرعی فقهی و شرعی به منظور اداره امور جامعه اسلامی معرفی کرده است.

سید حیدر آملی از عرفا و حکمای قرن هشتم، با بسط و تنسیق عرفان نظری در مکتب محی‌الدین عربی، طرح و الگویی در هستی‌شناسی می‌اندازد که می‌توان آن را هستی‌شناسی ناب دانست. هستی‌شناسی ناب نه یک رویکرد در کنار سایر رویکردها، بلکه حقیقتی است که فراتر از هر گونه نگاه مفهومی- مصداقی می‌رود، به این بیان که هستی را نه مصداقی برای مفهوم وجود بلکه حقیقتی فراتر از مفهوم و مصداق می‌داند. همچنین برای هستی خارجیت (عینیت) قائل است، اما نه خارجیت در مقابل ذهنیت بلکه خارجیتی (عینیتی) در ورای دوگانۀ خارجیت- ذهنیت. از اینرو حقیقتِ وجود (وجود مطلق) در عین حال که هم خارجی است و هم ذهنی، نه خارجی است و نه ذهنی. این طرح، پارادوکسی را که در باب خارجیت (= عینیت) و ذهنیتِ وجود مطرح است، حل می‌کند. پارادوکس به این صورت است که ذهنیت در مقابلِ عینیت است، در عین حال خود، عینیت دارد؛ یعنی ذهنیت، عینی است و عینی نیست. حل این پارادوکس با توجه به هستی‌شناسی ناب سیدحیدر آملی و در نهایت، با نظریۀ تمایز احاطیِ ابن‌ترکۀ اصفهانی به کمال خود می‌رسد.

بسیارى از صوفیان و جمعى از فلاسفه و عرفا از طرفداران جدى «وحدت وجود» هستند. وحدت وجود را به ‌معناى توحید حقیقى و غیر آن را نوعى شرک مى‌دانند و معتقدند که تا کسى به وحدت وجود حقیقى نرسد موحّد نیست و طعم عرفان را نخواهد چشید! در این مقاله معانی محتمل «وحدت وجود» و تاریخچه این عقیده در اشعار و منابع صوفیان، دیدگاه فقها و علمای دین در این باره، اعتبار این عقیده در ترازوى عقل، قرآن و روایات بررسی می شود تا ببینیم آیا این ادعا وزانت معرفتی دارد یا سخنی به گزاف است؟

در کتاب حاضر، نویسنده پس از بیان تعریف و موضوع و فایده‌ی الهیات، آن را در چند بخش امور عامه، الهیات به معنی اخص و مقولات عشر، بررسی می‌کند. نویسنده، غایت و فایده‌ی الهیات را نیل به سعادت حقیقی می‌داند که از راه اتصال نفس انسانی به عقل فعال حاصل می‌شود. وی در بخش امور عامه مباحثی چون وجود و عدم، اصالت وجود یا اصالت ماهیت، دلایل توحید و... را مطرح می‌سازد. وی هم‌چنین در بخش الهیات به معنی اخص از موضوعاتی چون اثبات واجب‌الوجود، صفات واجب الوجود، علم خداوند و... سخن می‌راند. وی در این بخش، صفات خداوند را بر دو دسته می‌داند؛ اول، ثبوتیه و دوم سلبیه. بر همین اساس، وی صفات ثبوتیه را صفاتی می‌داند که برای خدا محقق هستند و صفات سلبیه را صفاتی می‌داند که ذات باری تعالی از آن‌ها منزه و مبرا است. در پایان نیز شرح حال و مشرب فلسفی ملاصدرا به عنوان تکمله ذکر شده است.

کتاب حاضر، حاوی شرح و تفسیر خلاصة رسالة عربی «الظل الممدود فی امهات مباحث الوجود» به زبان فارسی، نوشتة «محمود شهابی خراسانی» (1282ـ1365) است. در این کتاب چهار مبحث از مباحث ماهیت وجود؛ یعنی، چگونگی مفهوم وجود از حیثِ تصوّر؛ موجود بودن وجود؛ تغایر مفهوم مَهیت و وجود و چگونگی اشتراک وجود بررسی شده است که بحث اخیر خود سه بحثِ نفی اشتراک وجود؛ اثبات اشتراک معنوی آن و کیفیت وقوع تشکیک در وجود را شامل می‌شود. شایان ذکر است در پایان کتاب فهرست آثار نویسندة این رساله نیز آورده شده است.

بر اساس اصالت وجود و اعتباری بودن ماهیت، واقعیت و هویّات خارجی از سنخ وجود هستند، نه از سنخ ماهیت. از نگاه حکمای قبل از صدرالمتألهین، ماهیت که دارای خارجیت است جای خود را به وجود و هستی می‌دهد و خود به اعتباریت تنزل می‌یابد. اما در این مساله، تفاسیر مختلفی از مفهوم «اصالت» و مفهوم «اعتباریت» وجود دارد که خود تأثیر خاصی در نوع نگاه به حقایق خارجی می‌گذارد. از جمله کسانی که دیدگاهش می‌تواند جایگاه خاصی داشته و حائز اهمیت باشد، دیدگاه شهید مطهری (رضوان الله علیه) است. ایشان در این باره معتقد است که آنچه هویات خارجی را تشکیل می‌دهد و خارج‌ساز است «وجود» می‌باشد. در مقابل، ماهیت امری ذهنی است که در جواب سؤال از حقیقت هویت خارجی واقع شده و بر آن صدق حقیقی دارد، اما خود تحققی در خارج ندارد و موطن آن تنها در ذهن است؛ یعنی، وجود خارج‌ساز است و ماهیت ذهن‌ساز. به نظر می‌رسد از بین تفاسیر مختلف، همین نظر درست است که با روش تبیین و تحلیل و توصیف در مقام بررسی آن هستیم.