جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

---

‫پژوهش حاضر کوشيده است تا فرهنگ و تمدن اسلامي در قلمرو حکومت و خلافت فاطميان از سال 279 تا 411 هجري، يعني از آغاز دولت فاطميان تا پايان خلافت الحاکم بامرالله ششمين خليفه فاطمي را مورد بررسي قرار داده و ابعاد مختلف آن را مورد کاوش قرار دهد. مطالعات انجام شده، نشان مي‌دهد که فاطميان تلاش کردند تا ابتدا خود را با ايجاد حکومتي در عرصه سياسي مطرح کنند. آن‌ها در ابتدا، با سرسخت‌ترين دشمن خود، يعني خلفاي عباسي که پيرو مذاهب اهل سنت بودند به مبارزه برخاستند و کوشيدند تا از اين راه، توطئه‌هاي دولت عباسي را خنثي نمايند. احساس امنيتي که از اين رهگذر به فاطميان دست داد موجب شد تا آنان بتوانند اقدامات مؤثري را در حوزه فرهنگ، اقتصاد و... انجام دهند. فاطميان ابتدا حکومت خود را در شمال آفريقا (مغرب) تشکيل دادند و به اولين آرزوهاي خويش دست يافتند. البته حفظ اين حکومت و موقعيت سياسي آسان نبود؛ زيرا خلفاي عباسي به‌عنوان رقيب سرسخت آن‌ها، توسط عمّال و واليان خود دائماً در صدد براندازي دولت نوپاي فاطمي بودند. فاطميان در طول شصت سال حکومت خود در شمال آفريقا، فرصت چنداني براي راه‌اندازي مراکز علمي و تحقيقاتي بدست نياوردند. اما پس از فتح مصر و انتخاب قاهره به عنوان پايتخت خلافت، و رسيدن به آرامش و اطمينان نسبي به موقعيت سياسي، درصدد تأسيس مراکز علمي و فرهنگي، و بهبود وضعيت اقتصادي و صنعتي برآمدند، و در اين امر توفيق‌هاي بسياري نيز نصيب آن‌ها شد. در اين دوره، مجامع علمي و فرهنگي چون جامع الازهر، دارالعلم، دارالحکمه و کتابخانه‌هاي عظيمي را بنيان نهادند، و شمال آفريقا به‌ويژه قاهره در پرتو حمايت‌هاي همه‌جانبه آنان، کانون فرهنگ و تمدن ماندگاري شد که برخي از آثار آن مانند جامع الازهر هنوز باقي مانده است.

‫اسماعيليه يکي از فرق اسلامي است، که داراي عقايد و آراي کلامي خاص مي‌باشد. اسماعيليان همراه با گرايش خاص مذهبي خود، در حدود قرن سوم هجري وارد افغانستان شدند، و تا پايان قرن پنجم فراز و فرودهاي زيادي را در مسير فعاليت خود تجربه کرده، و تعاملات و موضع‌گيري‌هاي مختلفي را با حاکمان وقت پشت سر گذاشتند. از اولين فعاليت‌هاي مهم اسماعيليه در قرن سوم، قيام ذکرويه بن مهرويه قرمطي است، که در زمان مکتفي عباسي در منطقه غور صورت گرفت. بار دوم در سال 295 ابوبلال در همين ناحيه قيام نموده، و به‌طور گسترده شروع به دعوت اسماعيلي نمود. اين تلاش‌ها نتيجه داد و در مدت کوتاهي افراد زيادي را از غور و هرات به اين مذهب علاقمند نمود. اسماعيليان در سايه آزادي مناسبي که در دربار ساماني به‌دست آورده بودند، چندين بار به مراتب بالاي حکومتي دست يافتند، و البته بارها نيز توسط حاکمان ساماني سرکوب شدند. آن‌ها در اين برخوردها، فقط با انعطاف‌پذيري و آرامش، دعوت خود را ادامه مي‌دادند و هيچ‌گاه مأيوس نشدند. اما غزنويان که از شيوه رفتار سامانيان با اسماعيليه ناخشنود بودند، پس از دست‌يابي به قدرت، و تشکيل سلسله غزنوي، در سراسر قلمرو خود با اسماعيليان به‌شدت برخورد کردند، و آنان را هر کجا يافتند سرکوب نمودند. به همين دليل، رابطه حکومت محمود غزنوي با دولت فاطمي مصر، بسيار خصمانه بود، و سلطان محمود با نفوذ آنان به‌شدت مخالفت مي‌کرد؛ تا جايي که نماينده رسمي خليفه فاطمي مصر را اعدام نمود. محمود غزنوي براي از بين بردن شيعيان به‌خصوص اسماعيليان، به غور و ري لشکر کشيد، و جنايات سنگيني به‌نام خود ثبت کرد. او حکومت اسماعيلي مولتان را نيز نابود ساخت؛ اسماعيليان در زمان حکومت غزنويان هيچ حرکت خشونت‌آميز يا شورش انقلابي نداشتند، و با تحمل و آرامش، و به‌صورت مخفيانه براي حفظ موجوديت خود تلاش مي‌کردند.