جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

سبک، در زبان عربی به معنی گداختن و ریختن زر و نقره است و سبیکه پاره نقره گداخته را گویند. در اصطلاح ادبی به معنای طرز خاصی از نظم و نثر است که معادل style اروپایی است.Style خود از ستیلوس یونانی ماخوذ است، به معنای آلتی فلزی یا چوبین که به وسیله آن حروف و کلمات را بر روی الواح مومی، نقش می کرده اند.بررسی سبک سخن در ایران، با سبک شناسی بهار آغاز شد. کتاب سه جلدی وی- سبک شناسی یا (سیر تطور نثر فارسی)- به بررسی آثار نثر فارسی از آغاز تمدن اسلامی تا عصر حاضر پرداخته است و تقریبا پس از او نیز تمامی کسانی که در این حوزه فعالیت نموده اند– جز شفیعی کدکنی و شمیسا و چند تن دیگر از سبک شناسان هم روزگار ما– همان شیوه بهار را در سبک شناسی نظم و نثر دنبال کرده اند. سبک شناسی بهار ضمن ارزش های بسیاری که دارد، به دور از خلل و کاستی نیست. در این مقاله سعی شده است با نگاهی انتقادی به سبک شناسی در ایران، شیوه ای تازه در سبک شناسی ارایه گردد. شیوه ای که در آن با پرهیز از برخورد ذوقی، درصدد است تا راهی علمی برای مطالعات سبک شناختی پیشنهاد نماید.

قصیده معروف رودکی به مطلع :مرا بسود و فرو ریخت هر چه دندان بود                                                   نبود دندان، لا بل چراغ تابان بوداز قصیده های معروف و ماندگار زبان و ادب فارسی است که در واقع زندگی نامه منظوم رودکی در سی و چهار بیت است و بسیاری از حقایق ادبی و تاریخی روزگار سامانی را هم نشان می دهد.در مقاله حاضر، برداشت های سبک شناختی خود را از این مقاله ابراز کرده ایم و نشان داده ایم که تا روزگار معاصر، هرجا شاعری در وضعیتی شبیه گرفتاری رودکی در هنگام پیری قرار گرفته است، این قصیده را استقبال کرده است. از امیرمعزی تا استاد بهار و اکنون دکترشمیسا به این قصیده توجه کرده اند. سه قصیده اصلی در استقبال رودکی، برای اولین بار مطرح می شوند.

شعر در یک دیدگاه کلی، به دو حوزه شکل (form) و محتوا (meaning) تقسیم می شود. آنچه شکل اثر را می سازد، زبان، صور خیال، موسیقی (وزن و قافیه) و ساختار بیرونی و درونی (پیوند پوشیده عناصر متن در محور عمودی) است، و محتوای اثر نیز بازتابی از جهان بینی، نگرش و تجارب وی‍‍ژه شاعر از دنیای پیرامون او است. در ادوار مختلف شعر فارسی، توجه شاعران و ادیبان یا بر جهان معنای اثر بوده و یا بر شکل بیان آن: برای شاعران سبک خراسانی و عراقی و نیز سبک نیمایی دوران معاصر، کشف معانی عمیق انسانی، فلسفی، عرفانی و اجتماعی در درجه اول اعتبار قرار داشت، برای شاعران سبک هندی (اصفهانی) و پاره ای از جریان های ادبی معاصر مانند موج نو، شعر حجم، شعر ناب و پسامدرن، بخش هایی از شکل شعر، یعنی صور خیال و زبان، اهمیت بیشتر داشت و دارد. اینکه کدام بعد اثر هنری - محتوا یا شکل - ارزشمندی و جاودانگی آن را تضمین می کند، علی رغم کوشش بی وقفه منتقدان ادبی از افلاطون تا بارت و دریدا و اکو و دیگران، هنوز مشخص نیست و در بین منتقدان، گرایش های افراطی به جانب معنا و یا شکل و نیز رویکردهای اعتدالی به هر دو حوزه اثر ادبی دیده می شود و متمایل شدن به هر جانب، به منظر (perspective) فرد بستگی دارد. سبک هندی، بی هیچ تردیدی، یکی از دوره های در خور توجه در ادبیات کشورهای فارسی زبان است و شاید تنها سبکی است که در مرزهای خارج از ایران و به صورت سبکی منطقه ای در مدتی طولانی رواج گسترده داشته است. نگرش و تحلیل انتقادی این دوره ادبی، علاوه بر روشن کردن دلایل پوشیده اوج و فرود آن، می تواند در سرنوشت جریان های ادبی معاصر در ایران و سایر کشورهای فارسی زبان کارساز باشد. به نظر می رسد شعر فارسی، با وجود راه یافتن به جغرافیای سیاسی و فرهنگی جدید - هندوستان - از اوایل قرن دهم، نتوانسته است به «عالم جدید معرفت شناختی» دست یابد و وارد «گفتمان سازنده» با فرهنگ هندی از جمله سنت اسطوره ای، فلسفی، دینی و ادبی آن - نشده و یکی از دلایل زوال آن نیز خالی بودن از تفکر بنیادین و فقر معنایی است.در این مقاله، ضمن طرح چهار فرضیه درباره علل این مساله، فقر فکری و فلسفی در سبک هندی، به ویژه نسل دوم، یعنی کسانی که بعد از صائب به شهرت ادبی رسیده اند، بررسی می شود.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

سبک شناسی، یکی از موضوعات ادبی است که در سده اخیر، توجه ویژه ای از طرف ادیبان و سخنوران به آن شده است. سبک ادبی، از اندیشه هر فرد سرچشمه می گیرد که بیان کننده نگرش و بینش آن فرد به واقعیت های پیرامونش است. نوع الفاظ و ترکیبات و جمله بندی و طرز تعبیر معانی، مهم ترین عوامل در چگونگی سبک ادبی است. در این میان، از جمله متونی که شایستگی و ارزش بررسی و تجزیه و تحلیل دارد، متون دینی و به طور خاص نهج البلاغه است، زیرا صاحب آن، امیر سخنوران و رهبر اهل بلاغت است. از میان خطبه ها و نامه ها، نامه پنجاه و سوم امیرالمومنین علی (ع) که خطاب به جناب مالک اشتر، در هنگام انتخابش به زمامداری مصر است، به دلیل جلوه های سیاسی، اخلاقی، عبادی، نظامی و اجتماعی از جایگاهی بس والا برخوردار است. هماهنگی موسیقی درونی نامه با موضوع آن و انتخاب اسلوب های نحوی و بلاغی متناسب با هدف مورد نظر و تناسب بسامدهای واژگانی و جملات امر و نهی با هدف نگارنده نامه، از ویژگی های بارز این فرمان حکومتی است. در این پژوهش، با بررسی سبک شناختی این نامه، از سه دیدگاه فکری، زبانی (آوایی، لغوی، نحوی) و ادبی، به بیان زیبایی ها و ارزشها و سبک این نامه می پردازیم.

در این پژوهش، چهار متن را از میان نثرهای قاجار بدین شرح برگزیده ایم: ناسخ التواریخ اثر محمدتقی لسان الملک سپهر، مسالک المحسنین اثر عبدالرحیم تبریزی، مجمع الفصحا اثر رضاقلی خان هدایت و هزار و یک شب ترجمه عبداللطیف تسوجی تبریزی. سپس در آنها مهم ترین اشکال های نگارشی و ویرایشی را در حوزه های فعل، نشانه های جمع، واژه ها و ترکیبات، قید، حروف، مصدر، صفت بررسی کرد ه ایم و ادامه آنها را در نثر فارسی امروز نشان داد ه ایم. در پایان، مهم ترین مشکلات نگارشی نثر قاجار و ادامه آنها را در نثر فارسی امروز در حوزه های یادشده دسته بندی کرده ایم. فرضیه تحقیق آن است که نثر دوران قاجار، در عین ارزشمندی، مشکلات نگارشی و ویرایشی درخور توجهی دارد و ادامه این مسائل را در نثر فارسی امروز نیز به روشنی می توان دید. هدف ما از این پژوهش، آن است که مشکلات نگارشی و ویرایشی را در نثر فارسی امروز، ریشه یابی و نویسندگان را متوجه آنها کنیم تا اجازه ندهند این مسائل به نوشته هایشان راه یابد.

سبک شناسی در حوزه های گوناگون تحقیقات ادبی به ویژه در نقد ادبی متون نقش مهمی دارد و طبقه بندی علمی آن می تواند کار آموزش سبک را آسان کند. هدف از این نوشتار نگاهی انتقادی به کتابهای سبک شناسی از جهت تقسیم بندی شیوه های نثرنویسی است. برای رسیدن به این هدف ابتدا دیدگاههای تعدادی از محققان در تقسیم بندی شیوه های نثرنویسی بیان شده و سپس به نقد و بررسی آنها پرداخته شده است. مهمترین آسیبهای این گونه تقسیم بندیها عبارت اند از: مشخص نکردن مبانی تقسیم بندیها، نارسایی تعاریف، تناقض در تعیین مصداقها، چندگونگی تقسیم بندیها و اختلاف در نامگذاری، عدم تمایز نثر ادبی از نثر غیر ادبی، کلی بودن تقسیم بندیها و انعطاف ناپذیربودن آنها، کم توجهی به بعضی از گونه های سبکی به ویژه سبک فردی و خرده سبکها، درآمیختگی نوع نثر با سبک نثر، نگاه تک بعدی به سبک نثر و کم توجهی به تعیین عناصر و شاخصه های سبکی و روشهای تحلیل سبک و....

در این مقاله حیات شعری قیصر امین پور، شاعر معاصر فارسی (متوفی 1386) در سه دوره با عنوان سه سبک فعال، منفعل و انعکاسی از هم متمایز شده است. این تقسیم بندی بر اساس تمایزهای زبانی (در قلمرو واژگان و نحو)، بلاغی (در تصویرها و صناعات) و اندیشه شکل گرفته است. حیات شعری شاعر، در سه دوره حماسی (فعال)، رمانتیک غمگنانه (منفعل) و تقدیرگرایی درونگرا (انعکاسی) در سه رنگ سرخ، خاکستری و بی رنگ تبیین شده است. نتیجه آنکه قیصر امین پور از لحاظ بیان حساسیتهایش در مواجهه با جهان و جامعه شاعری صادق است و «روح زمان» به روشنی در شعرش بازتاب یافته است. شعر او گزارش راستین مناسبات شاعر با هستی و جامعه و تغییرات و تحولات ایدئولوژیک است.

جنگ تحمیلی و به دنبال آن مقاومت و پایداری ملت ایران، افق‌های تازه‌ای در حوزه‌های گوناگون ازجمله شعر و ادبیات گشود. ازجمله دستاوردهای آشکار دفاع مقدس درزمین? شعر و شاعری، اتحاد و انسجام فکری و ذهنی در میان شاعران مختلف بود. در این دوره با وجود تنوع بسیار رویدادها، شاعران فقط دربار? یک‌ چیز می‌سرودند و فقط گاهی نحو? نگاه آن‌ها به موضوع، تبدیل آن به مضمون و ارائه آن تا حدی متفاوت بود. در این رساله که به روش تحلیلی- توصیفی و در پنج فصل تنظیم‌ شده است به معرفی مهم‌ترین شاعران پایداری ده? شصت و مرور اجمالی بر سبک شعری آن‌ها پرداخته‌ایم. اساس کار ما در این پژوهش، سبک‌شناسی اشعار حسن حسینی و احمد عزیزی است؛ عزیزی به دلیل حجم قابل‌توجه آثارش و ویژگی‌ منحصربه‌فرد زبان شعرش و حسینی به دلیل محبوبیت آثارش ازجمله «گنجشک و جبرئیل» و «هم‌صدا با حلق اسماعیل» در عرصه ادبیات پایداری،در این رساله محور و موضوع تحقیق قرارگرفته است. شباهت‌ها و تفاوت‌های سبکی و زبانی آن دو و جایگاه آن‌ها در میان شاعران پایداری ده? شصت،از دیگر مباحث این رساله است. از آنجا که عزیزی و حسینی آثار فراوانی دارند و بررسی و مختصات سبکی تک‌تک آن‌ها امکان‌پذیر نبود ما در این پژوهش مهم‌ترین و پرحجم‌ترین آثار آن‌ها را مورد بررسی قرار داده‌ایم؛ در واقع می‌توان گفت حجم اعظمی از اشعار آن‌ها در این پژوهش مورد بررسی قرارگرفته است. «کفش‌های مکاشفه»، «ملکوت تکلم»، «طغیان ترانه»، «قوس غزل»، «ناودان الماس» و «غزالستان» از مجموعه آثار احمد عزیزی و «گنجشک و جبرئیل»، «هم صدا با حلق اسماعیل»، «در ملکوت سکوت»، «تنها طرف آفتاب را گرفت»، «بال‌های بایگانی» و «فستیوال خنجر» از مجموعه آثار حسینی در این پژوهش بررسی‌ شده است.به‌طورکلی مضامین فکری شعر این دهه عبارتند از؛ پایداری و دفاع، مقاومت، شهدا و مظلومیت آن‌ها، آزادگی و مردانگی، جهان‌وطنی، اسارت، مبارزه با ظلم و جور حاکم ، ورود حماسه و احساسات حماسی، معرفی چهره‌های ظلم و تشویق به مبارزه، مطرح کردن شخصیت‌های مبارز صدر اسلام، طرح اندیشه‌های شیعی، گسترش نگاه ایدئولوژیک و مذهبی، الگوسازی و طرح نگاه‌های آرمان‌گرایانه، توصیف سوگ عزیزان شهید، مدح و وصف چهره‌های نمونه اعم از ائمه اطهار و امام راحل، نگاه منتقدانه به فراموشی ارزش‌ها، درون‌مایه‌های قرآنی و عرفانی، خود اتهامی. ویژگی‌های زبانی شعر ده? شصت عبارت‌اند از: نفوذ واژه و عناصر زبان امروزی، نگاه‌های تازه، اصطلاحات عامیانه، استفاده از اوزان مناسب، گزینش قافیه و ردیف‌های مناسب، باستان‌گرایی،استفاده از واژگان و موتیف‌های خاص، داشتن نحو امروزی. ویژگی‌های سبک ادبی شعر این دوره نیز عبارت‌اند از:توسعه‌ی تخیل و تداعی ذهنی، نمادگرایی، نگاه‌های تازه، توجه به فرم درونی، تأثیرپذیری از سبک هندی، استفاده از اسلوب معادله، توجه ویژه به آرایه حس‌آمیزی، مضمون‌سازی و فراوانی تشبیه و استعاره.بارزترین ویژگی زبانی سبک شعری عزیزی و حسینی ترکیب‌سازی‌های بی‌بدیل آن‌هاست. گستر? دایره واژگانی شعر عزیزی نیز در بررسی سبک آن‌ها قابل ‌توجه است به‌گونه‌ای که از اصطلاحات علم نجوم و اقتصاد گرفته تا نام شهرها و کشورها، کوچه و محله‌ها و خیابان‌ها، نام شاعران و نویسندگان، پیامبران الهی همه و همه به شعر عزیزی راه‌یافته است و در نهایت پیشی گرفتن زبان بر مضمون در شعر عزیزی و برتری مضمون بر زبان در شعر حسینی از دیگر ویژگی‌های سبک آنها به شمار می‌رود. در این رساله در مجموعه دوازده اثر این دو شاعر(شش اثر از حسن حسینی) و (شش اثر از احمد عزیزی) به طور دقیق بررسی شده است و مشخصات سبکی شعر آنها و میزان استفاده از آرایه‌های معانی بیان بدیع و مضمون و محتوای شعر آنها به دقت بررسی شده است.

محمّد تقی نظام الدّینی معروف به بهلول گنابادی (1384ه. ش- 1279ه. ش)، فرزند شیخ نظام الدّین، یکی از نوادر زمان و شگفتی های روزگار ما بود.شیخ بهلول، قریب یک قرن از عمر پر برکتش را در راه اسلام و قرآن و نهی از منکر و امر به معروف صرف کرد و یادگاری از تاریخ پر حادثه مبارزات ملّت ایران و پرچمدار قیام مسجد گوهرشاد و مجاهدت در راه اسلام است. این عالم دینی در کنار فعّالیّت های علمی و تبلیغی و سیاسی خود، به سرودن اشعاری در حدّ غیر حرفه ای نیز مبادرت کرده است. دیوان اشعار بهلول شامل قالب های متنوعی مانند: مثنوی، قصیده، مستزاد، غزل، مسمّط، قطعه و ترکیب بند است؛ و از نظر اوزان عروضی نیز از اغلب وزن های متداول استفاده کرده است. او بیشتر اشعار خود را در زندان های افغانستان بدون قلم و کاغذ سرود و در حافظه خود ثبت کرد سپس در ایران به روی کاغذ آورد. کثرت محفوظات او که بخشی از آنِ سروده های شاعران بزرگ بوده و از سویی رنج ها و تنهایی ها و خلوت های طولانی او می توانسته روحی چنین مستعد و بار گرفته از گنجینه های غنیّ ادبی را در شعر و سخن سرایی شکوفا کند.در این پژوهش که به نقد و شرح بخش آیینی دیوان اشعار شیخ بهلول گنابادی اختصاص دارد، پس از معرّفی این شخصیّت تاریخی معاصر و ابعاد آثار او و مروری بر شعر آیینی، به تحلیل اشعار شیخ بهلول از دیدگاه های مختلف پرداخته شده و دشواری های متن ابیات وی نیز با تفکیک مدخل ها شرح شده است. در سخن بهلول نشانه ای از تلاشِ تعمّدی برای آفرینش تعبیرهای بی سابقه و غور در مناسبات لفظی و معنوی و ابداع معانی نو و بدیع دیده نمی شود، حتّی تصرّف شاعرانه در معانی و مضامین آثار فاخر گذشته نیز در کار او وجهی ندارد. زبانش شفّاف و ساده است امّا برای انعکاس طبیعی فضای توصیفی، تأثیرگذاری افزون تر کلام و انتقال کامل بار معنایی زبان، گاه ملاحظه را فرو می نهد و زشتی ها را ناپوشیده باز می نماید. در نقد رویکردهای جوامع اسلامی و نحوه تعامل و برخورد آن ها با غرب مثل یک روشنفکر دینی نظریه پردازی می کند و از ذکر پیشرفت ها و محاسن فرهنگی و علمی جوامع متمدّن خودداری نمی کند امّا در حوزه عقاید مذهبی بسیار سختگیرانه برخورد می کند.کاملاً واضح و مشخص است که اندیشه ها، باورها، احساسات، عواطف و بعضی فرعیّات و حاشیه های زندگی بهلول از زبان خودش در آیینه شعرش نمایان شده است.از نظر صنایع ادبی، آنچه در اشعار بهلول چهره ای مشخّص و آشکار دارد، انواع جناس و سجع در محلّ قافیه و استفاده بسیار چشمگیر از آیات و احادیث و لغات و تعبیرات عربی است.در دیوان اشعار شیخ بهلول گنابادی، وجود لغات و اصطلاحات علومی چون موسیقی و نجوم نشان از حداقل شناخت سطحی او دارد، امّا وجود ترکیبات و اصطلاحات فلسفی، عرفانی و مذهبی، نشان از عمق آگاهی بهلول از این علوم والا دارد.