جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

همواره یکی از مهمترین دغدغه‌های اهل فلسفه و عرفان اسلامی، تأمل در خصوص وجود و انحاء و مراتب آن بوده است، تا آنجا که ایشان، وجود مطلق را موضوع اصلی نظام فکری خود معرفی می‌کردند. در عرفان ابن عربی و اخلاف او بویژه داود قیصری نیز کلیدی‌ترین موضوع، وجود است، تا آنجا که فهم خداشناسیِ مکتب ابن عربی در سایه‌ی وجودشناسی آن، امکان‌پذیر است. قیصری در مقدمه‌ی شرح خود بر فصوص الحکمِ ابن عربی، وجود را چونان حق و حقیقت قلمداد می‌کند و تلقی متافیزیکیِ سنتی از وجود صرفاً چونان کلی‌ترین و انتزاعی‌ترین مفاهیم را نمی‌پذیرد بلکه علاوه بر این، وجود را واقعی‌ترین حقیقت و معنی‌بخش همه‌ی موجودات تلقی می‌کند. از سوی دیگر، این حقیقت، یعنی وجود، را نه محدود به طور عقل و ظرف وجود ذهنی می‌داند و نه صرفاً متعین در ظرف وجود خارجی، بلکه آن را فراتر از طور عقل و ظرف ذهن دانسته و بر این باور است که وجود چونان حق و حقیقت، جز برای خداوند، بر کسی معلوم نیست. در جستار حاضر، بر آنیم تا با توجه به نوشته‌های عرفانی قیصری بویژه در مقدمه‌ی شرحش بر فصوص الحکم، به تبیین‌های متافیزیکیِ او از وجود و تلقی‌اش از آن، به مثابه حق و حقیقت توجه کنیم و نشان دهیم که نظام وجودشناسانه‌ی قیصری در تلقی خاصی که از وجود ارائه می‌کند، به‌مانند دیگر عرفای مسلمان، چون ملاصدرا، از نظام متافیزیکیِ سنتی، بویژه در قالب ارسطوییِ آن، فاصله می‌گیرد.

براهین اثبات خدا(تعالی) از مهم‌ترین مباحث فلسفه اسلامی است و همه فلاسفه اسلامی بخشی از آثار خود را به آن اختصاص داده‌اند؛ از جمله فیلسوف بزرگ ایرانی ابن‌سینا. در این مقاله براهین اثبات وجود خدا (جل جلاله) از میان آثار ابن‌سینا جمع‌آوری شده و براساس نحوه ارتباط آن‌ها با اصل بطلان تسلسل دسته‌بندی شده و سپس تک تک آن‌ها از نظر منطقی تشریح و موشکافی شده‌اند. در نهایت صحت و سقم آن‌ها ارزیابی شده‌ است.

وحدت وجود در نظام فکری - معنوی عرفان ، شکل خاصّی از نظریه ی وحدت ، درباره ی عالَم است که در آن ، وجود به طور حقیقی و ذاتی ، جز بر وجودِ حق متعال حمل نمی شود و ذاتِ حق همان وجودِ مطلق ِ واحدی است که تمامی کثرات مشهود ، چیزی جز شئون ، مظاهر و تجلّیاتِ آن وجود غیرِ متناهیِ صمدی تخواهند بود .عرفا بر این باورند که تعبیرات آنان در خصوصِ وحدت وجود ، ریشه در نصوص قرآنی و متون روائی داشته و معارف مطرح شده در کلمات و آثار آنان برگرفته از کتاب و سنّت ، و برخاسته از شریعت محمّدی (ص) است . لذا مطابقت و ارتباط این نظریه ی هستی شناسانه با مضامین توحیدیِ إلقاء شده در قرآن و روایات ، همواره مَطمح نظر علماء و اندیشمندان مسلمان بوده است. در این میان فیلسوف حکیم و عارف فرزانه علامه حسن زاده آملی ، با دقّتی ویژه و تأمّلی زیرکانه بر این مسئله تأکید دارند که وحدت وجود عرفان أصیل ، همان توحید قرآنی - اسلامی و به تعبیر حکیمانه ایشان توحید صمدی قرآنی است که مبانی و نتائج حاصله از این نظریّه تفاسیر أنفسی و رمزگونه ی حقیقت توحید قرآنی و مبیّن أسرار و زوایای پیدا و پنهان آن است .از این رهگذر این پژوهش در پنج فصل در صدد إثبات این مدّعا برآمده است .فصل أوّل با عنوان کلّیات ، شامل مباحث مقدماتی و مفهوم شناسی سه واژه کلیدی ؛« وجود » ، « وحدت » و « صمد » است.در فصل دوّم تاریخچه ی نظریّه وحدت وجود و تقریرات متناسب با آن از دیدگاه فلاسفه مشّاء ، إشراق ، حکمت متعالیه و عرفان تبیین شده است . در فصل سوّم با رویکرد به آثار و کتب علامه حسن زاده آملی ، أنحاء این نظریّه از لسان ایشان مورد بازبینی و بررسی قرار می گیرد و در نهایت تقریر مطلوب و صحیح این نظریّه همراه با مبانی و نتائج حاصله از آن ، از دیدگاه ایشان بیان می گردد. فصل چهارم با عنوان ؛ « مراتب توحید و توحید صمدی » به بررسی مقوله ی توحید و اقسام و مراتب آن در آثار متکلّمان ، فلاسفه و عرفاء می پردازد .وسرانجام در فصل پنجم با تکیه بر آثار علامه حسن زاده ، ارتباط و مطابقت آیات و روایاتِ توحیدی با نظریه وحدت وجود عرفانی و مبانی و نتائج برخاسته از آن بیان می گردد و نهایتاً به این نتیجه رهنمون خواهیم شد که نظریه ی وحدت وجودِ عرفای شامخین، کاملاً ناظر بر توحید اسلامی-قرآنی و به تعبیر شریف علامه بزرگوار حسن زاده آملی ، همان توحید الصمد قرآنی است و با آن همخوانی ، مطابقت و إرتباطی ناگسستنی دارد و از این منظر عرفان ناب و حکمت متعالیه همواره تحت لوای قرآن و عترت بوده و معاضد و مبیّن حقایق آن است.

ابن‌سینا معتقد است وجود یا عینی و یا ذهنی است و شیء آن موجود ذهنی یا خارجی است که از آن خبر داده می‌شود. موجود و شیء در واقع هرگز از هم جدا نمی‌شوند و تمایز آنها تحلیلی و عقلی است. بنابراین نسبت موجود و شیء مساوقت است یعنی آنچه شیء است، وجود دارد و آنچه وجود دارد، شیء است. در مقابل از نظر برخی متکلمان اسلامی، دایره هستی وسیع‌تر از قلمرو وجود است، زیرا ثابتات که ما به آنها علم داریم وجود ندارند پس باید نوعی تحقق و ثبوت فراتر از وجود، داشته باشند. در قرن حاضر در سنت فلسفه تحلیلی، نیثن سمن با رویکرد بالفعلگرایی غیرجدی و استفاده از منطق آزاد، معتقد است شیء آن است که صفت داشته باشد و از آن خبر داده شود خواه موجود باشد یا معدوم. شیئیت شیء به صفت داشتن است نه وجود. وجود صرفا وجود بالفعل است که انضمامی یا انتزاعی است. لذا فقط بعضی از اشیاء از صفت وجود بهره دارند؛ بنابراین اشیاء نسبت به وجود اعم مطلق هستند. در نتیجه مقایسه انجام شده، اگرچه نمی‌توان ابن-سینا را مانند سمن از بالفعل‌گرایان غیرجدی دانست، هر دوی آنها تأکید دارند وجود محمول افراد و اشیاء موجود است؛ در چهار مورد نیز به اختلاف نظر آنها اشاره شده است: نسبت اشیاء با وجود، طبق نظر ابن سینا مساوقت و از نظر سمن اعم و اخص مطلق است. ابن‌سینا معتقد است وجود مقدم بر صفت داشتن است در حالیکه از نظر سمن حمل مقدم بر وجود است. از نظر ابن‌سینا از وجود ذهنی معدومات خبر داده می‌شود اما از نظر سمن از شیئیت معدومات خبر می‌دهیم. تعریف آنها از اصطلاح شیئیت نیز با هم متفاوت است.

مادی؛ یعنی موجودی که حجم وبعد دارد ، فضا اشغال می کند ، قابل اشاره حسی است و قوه و استعداد دارد و مصادیقش موجودات عالم دنیا؛ مانند جماد ،نبات ،حیوان و انسان است و اما مجرد موجودی است که خصوصیات یاد شده را ندارد ومصداقش خداوند ، ملائکه (عقل ) و نفس است. درقرآن و روایات به صراحت از تقسیم موجود به مجرد و مادی سخن به میان نیامده است تعبیر قرآن کریم تقسیم عالم به عالم غیب وشهادت است. روایات فراوانی جسمیت را از خداوند نفی می کنند، ملائکه را از نور ونفس انسانی را غیر از جسم آن می دانند .برخی ازمتکلمین اسلامی ملاک مادیت را امتداد داشتن و فضا اشغال کردن دانسته اندو بر این اساس تنها، خداوند را مجرد میدانند ، نفس و ملائکه را اجسام لطیف نورانی محسوب می کنند. فلاسفه اسلامی قوه ، استعداد و تغییر داشتن را ملاک مادیت می دانند ؛ و براین اساس خداوند، نفس و ملائکه را مجرد اما بقیه موجودات را مادی می خوانند. اما عرفا ملاک مادیت را امتداد داشتن ، قوه و استعداد داشتن می دانند و ملائکه را موجودات مجرد نورانی می دانند. ونفس انسانی را مجرد می دانند .پس نتیجه می گیریم طبق نظر قرآن، موجودات ،به غیبی وموجودات شهودی وحسی تقسیم می شوند، همان مجرد ومادی فلسفی می باشند که برخی از متکلمان قائل به آن نیستند گرچه ملائکه را مجرد نمی دانند اماخصوصیاتی که برای جسم هست را از ملائکه نفی میکنند که عرفا و فلاسفه اسلامی آن را قبول دارند. پس ملاک مادیت می تواند هریک از سه خصوصیات ابعاد داشتن ،قوه واستعداد داشتن و قابل اشاره حسی بودن باشدکه هر یک از این علوم در مورد ملائکه این موارد را نفی کرده اند البته هر علمی با زبان خاص خود و با اصطلاحات خود بیان کرده اند لذا اختلافی اساسی در اصل فرق داشتن ملائکه با موجودات مادی بین این علم ها نیست .

از جمله دلایل وجود خداوند، برهان حدوث است که راه اختصاصی متکلّمان در میان همه مذاهب کلام اسلامی برشمرده شده است. این برهان دارای یک تقریر معیار است: عالم حادث زمانی است، و هر حادث زمانی به محدِث محتاج است، پس عالم به محدِث محتاج است. در تبیین این دو مقدّمه تقاریر مختلفی وجود دارد. اساس استدلال متکلّمانه در دلیل جهان‌شناختی کلامی ایده حدوث زمانی عالم و احتیاج آن به محدِثی قدیم زمانی است. امّا با بررسی مباحث مطرح از سوی متکلّمان، هیچ‌یک از دو مقدّمه‌ و مفروضات اساسی او ، از جمله حدوث زمانی عالم اثبات نمی‌شود. فلاسفه و حکما اصل ایده زمانی عالم را با مشکل مواجه، و دلیل متکلّمان را قاصر از این می‌دانند که برای عالم موجودی از هر جهت بی‌نیاز از علّت اثبات کند. روایات نیز از مطلق حدوث سخن می گویند که قابل تفسیر به حدوث ذاتی است .برهان وحوب وامکان بر حدوث ذاتی مبتنی هستند و برهان حدوث نیز می تواند به برهان امکان باز گردد. دلیل ورود اشکالات متعدد بر دلیل حدوث نیز غفلت متکلمان از معنای امکان بوده است .

اوراق پیش‌رو به منظور تحقیق در مبادی اصالت وجود یا ماهیّت نگاشته شده و در پی پاسخ‌گویی به این مسأله است که اصولاً «معناداری پرسش از اصالت وجود یا ماهیّت، مبتنی بر چه پیش‌فرض‌هایی است؟» این مهم در سه گام سامان یافته و به نتایجی متفاوت از اقوال مشهور رسیده است. ابتدا تصویرسازی‌های نادرست برخی متأخّرین پیرامون سیر تاریخی مباحث ناظر به تمایز ذهنی یا عینی وجود و ماهیّت مورد نقد قرار گرفته و قدمتی بیش از ده قرن برای این مبحث فلسفی تصویر شده است. اینکه مسأله‌ی عام‌تری در نزد متفکّران مسلمان مطرح بوده و آن «کیفیّت رابطه‌ی بین وجود و ماهیّت اشیاء در عالم خارج» است. این نگاه، اهمیّت آگاهی بر مبادی پیشینی فیلسوفان، متکلّمان و حتّی عرفا را در مواجهه با این مسأله بر ما روشن می‌سازد. امّا از آنجا که شرط لازم برای فهم صحیح یک قاعده یا مسأله‌ی فلسفی، توجّه به سیر تاریخی، بستر پیدایش و فرایند تقریرات گونه‌گون از آن است، در نوشتار پیش‌رو با عنایت به پیشینه‌ی مباحث ناظر به «ارتباط بین وجود و ماهیّت اشیاء» در کتب دست اول اندیشمندان مسلمان، اطلاقات فلسفی این زوج مفاهیم از دوران فارابی تا عصر حاضر مورد تحلیل قرار گرفته است. در این راستا، توجّه ویژه‌ای نیز به اطلاقات دو مفهوم متمّم «اصیل» و «اعتباری» شده تا معانی متفاوت این مفاهیم نیز رونمایی گردد. قدم سوم در این اثر، تأمّل در مبادی تصدیقی متفکّران مسلمان به ویژه ملّاصدرا، شارحان و نقّادان وی در مقام طرح پرسش «آیا اصالت با وجود است یا ماهیّت؟» می‌باشد. در این بحث با استنادات و ارجاعات متنوّع روشن می‌شود که حتّی صدراپژوهان که میدان‌داران اصلی این بحث در چهار قرن اخیر به شمار می‌روند، بر سر مبادی تصدیقی این مسأله اتّفاق نظر ندارند. در این طریق به اعتبار مبادی تصوّری و برخی آراء مشترک اهل نظر، در باب مفاد تصدیقات پیشینی، بداهت یا عدم بداهت آنها و نیز وجه ارتباط این مقدّمات با مسأله‌ی مورد نظر، مداقّه‌های جدّی و نوینی انجام پذیرفته است. حاصل این تأمّلات آن شد که مسأله‌ی اصالت وجود یا ماهیّت حدّاکثر دو پیش‌فرض مورد اتّفاق دارد: یکی اصل پذیرش واقعیّت خارجی و دو دیگر، قاعده‌ی کلّ ممکنٍ زوجٌ ترکیبی. در گام نهایی پژوهش حاضر، با اتّکا به یافته‌های هر یک از فصول مبرهن می‌گردد که به لحاظ مبادی تصوّری، پاسخ به پرسش از اصالت یا اعتباریّت وجود و ماهیّت، در چهار شکل کلّی اصالت هردو، اعتباریّت هر دو، اصالت وجود و اعتباریّت ماهیّت و عکس آن امکان‌پذیر است؛ امّا از آنجا که پذیرش اصل قبول واقعیّت خارجی به معنای پذیرش فی‌الجمله‌ی امور ماهوی است، حالات دوم و سوم، منتفی و فضا برای بحث پیرامون دو حالت اول و چهارم با لحاظ صور مختلف هر یک از آنها باقی می‌ماند که برای حلّ این نزاع می‌بایست تبیین صحیحی از قاعده‌ی کلّ ممکن زوج ترکیبی و پیشینه‌ی آن ارائه نمود. طبعاً در این طریق، مبادی تصوّری هر متفکّری در باب وجود و ماهیّت، فرجام این مسأله را روشن می‌سازد، نه استدلال‌ها!