جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در میان متفکرین ایرانی و غیرایرانی شخصیتهای معروفی از محققان و فیلسوفان و شعرا داریم اما شهید مطهری (ره) یکی از برترین اینها بود و علت آن جامعیتی بود که در شخصیت ایشان وجود داشت او یک فقیه و مجتهد بود و شیوه فقاهت را می دانست و به دام افکار التقاطی شرق و غرب نمی افتاد، آنطوریکه بسیاری از متفکران مصلح و طرفدار تجدید حیات دوباره اسلام نظیر اقبال به دام افکار التقاطی افتادند، یک فیلسوف بود و با معارف اسلام آشنائی داشت ، یک سخنور بود بطوریکه می توانست همه آنچه را می داند به زبان بیاورد، نویسنده بسیار خوبی بود که می توانست همه دانشهای خود را بنویسد، درای بینش عمیق سیاسی و فکری بود و مهمترین جنبه های شخصیت ایشان نقش استاد احیای تفکر اسلامی بود. بطور کلی ایشان جزو نادرترین شخصیتهائی بود که همه ابعاد مختلف در وجودش تجلی داشت و می توان ایشان را یکی از پرچمداران احیای تفکر اسلامی در فضای فرهنگ امروزی به شمار آورد. "تحقیق حاضر" بخشی از این مهم را بر عهده گرفته است و سعی ما بر این است تا در راستای پاسخ به این سئوال اصلی که "اندیشه های سیاسی و اجتماعی شهید مطهری کدامند" آراء و اندیشه های سیاسی و اجتماعی این استاد فرزانه را از لابلای کتب و آثار ایشان جمع آوری نموده و ضمن تجزیه و تحلیل آنها، آن را در اختیار دوستداران علم و دانش قرار دهیم. به نقل از

معاد یکی از اصول دین اسلام، و مورد قبول همه مسلمانان است که در متون کلامی، فلسفی، تفسیری و حتی فقهی به بحث درباره اهمیت آن توجه ویژه ای شده است. مطالعه ی اندیشه همه متفکران شیعی بیانگر آن است که در ضرورت آن تردیدی نیست و همگی آن را امری مسلم پنداشته اند. قرآن کریم و بسیاری از روایات وارده از ائمه اطهار(ع) نیز به آثار وجودی معاد و کیفیت آن پرداخته اند. اعتقاد به معاد موجب می شود که انسان در زندگی فردی و اجتماعی خویش اصول متعدد اخلاقی را رعایت کند، به حقوق دیگران تعدی وظلم نکند و...، به طوری که عدم اعتقاد به معاد، عدم رعایت یا کمرنگ شدن آن ها را در پی خواهد داشت. از این رو، بحث و بررسی مسأله معاد از اهمیت خاصی برخوردار می باشد. این نوشتار، اندیشه دو متفکر را نسبت به مسأله معاد مورد بررسی قرار داده است. از یک سو، به آرای استاد شهید مرتضی مطهری پرداخته است، ایشان با استناد به آیات و روایات و براهین عقلانی وجود روح را ضروری دانسته؛ و معاد، جاودانگی انسان، قیامت، تنعم، بهشت، عالم برزخ و عذاب و جهنم را تبیین می کند. ولی از سوی دیگر مهندس مهدی بازرگان با توجه به انکار روح به عنوان یک امر حقیقی و طرح شخصیت انسان و جاودانگی جهان، معاد را نیز به تداوم شخصیت انسان برمی گرداند. در این پژوهش تلاش است که پس از تحلیل دو دیدگاه مزبور دلایل قوت و ضعف هر دو دیدگاه ارایه شود. و در نهایت، دیدگاه استاد مطهری مورد قبول و اندیشه مهندس بازرگان در توجیه تجربی از قیامت و معاد مورد نقد و بررسی قرار گرفته است.

مسأله علم و دین به شکل امروزین آن در مغرب زمین و در قرون وسطی شروع شد. دانشمندان غربی و اسلامی درباره این مسأله بحث های زیادی انجام داده اند که در آن برخی به وجود تضاد و تعارض میان علم و دین نسبت دادند. در حالی که تعداد دیگری از آنان نسبت تمایز را بین علم و دین انتخاب نمودند. شهید مرتضی مطهری ازعلما و دانشمندان بی نظیر قرن بیستم دارای دیدگاه خاصی درباره این مسأله است، دیدگاه این بزرگوار سازگاری و مکمل بودن علم و دین است که بر اساس این دیدگاه، علم و دین منافی یکدیگر نیستند. بلکه با هم سازگار هستند و هر کدام مکمل دیگری است. هدف از این تحقیق این است که اولا آشنایی با تاریخچه مسأله علم و دین چه در مغرب زمین و چه در عالم اسلامی، ثانیا بررسی ابعاد مختلف علم (یعنی علوم تجربی) به طور کلی و دین (یعنی تمام ادیان الهی) و انجام بحث تطبیقی میان آنها، ثالثا بررسی رابطه محتمل میان علم و دین و دیدگاه های مختلف مطهری در مورد علم و دین و تطبیق آن با دیدگاه دانشمندان دیگر. به طور کلی می توان گفت که دیدگاه شهید مطهری در مورد علم و دین (سازگاری و مکمل بودن علم و دین) بهترین دیدگاه است که توانست در مورد علم و دین پاسخ دقیق و درستی بدهد و سایر دیدگاه های مخالف آن را چه از دانشمندان غربی و چه از دانشمندان اسلامی ابطال کند.

با تعریف علم و تعلم، ضرورت علم آموزی و اشتراکات و افتراقات علم و عقل روشن می گردد به گونه ای که عقل مطبوع با روح علمی که برگرفته از آزادی معنوی است خود را به عنوان حقیقت علم نشان می دهد. پرورش عقل مطبوع نیازمند راه کارهایی است که شهید مطهری به زیبایی آن را ترسیم می نمایند. از آن جا که فرق اسلامی با دو شاخصه ی فرقه ی کلامی و فرقه ی فقهی شناخته می شوند لذا عقل گرایی شیعی در فقه اسلامی و سپس عقل گرایی شیعه در کلام اسلامی دیدگاه تشیع را تبیین می کند. در کلام اسلامی می یابیم که؛ علت اصلی پیدایش کلام شیعه، توصیه های ائمه اطهار(ع) می باشد که شبهات زنادقه نیز به وسیله ی آن پاسخ داده شد و از سوی دیگر موجبات افتراق آن از کلام اهل سنت را فراهم کرد به گونه ای که کلام اسلامی توسط طرح سلسله ای از مسائل موجب پویایی فلسفه اسلامی شده و فلسفه نیز باب جدیدی بر کلام گشود.

خودشناسی در نظام اخلاقی اسلام، پایه و اساس حرکت تکاملی انسان به شمار میرود. پژوهش حاضر با روش تحلیلی به بررسی این مسأله از دیدگاه سه اندیشمند معاصر پرداخته است. بررسی دیدگاههای امام خمینی، شهید مطهری و استاد مصباح نشان میدهد که آنها خودشناسی را همان شناخت جنبههای معنوی و فرامادی انسان، درک کرامت و شرافت ذاتی خود، درک مقام و جایگاه خویش در جهان هستی به عنوان یک موجود مسئول در برابر خود، خدا و جامعه، و مأمور عمران و آبادی زمین میدانند. این سه دیدگاه پیرامون نقش خودشناسی در خودسازی هم اشتراک نظر دارند، و پذیرفتهاند که در نظام اخلاقی اسلام، اخلاق زاییده خودشناسی است و بر محور آن دور میزند. خودسازی و حرکت در جهت کمال، بدون شناخت صحیح از حقیقت وجودی خود، ممکن نیست، و درک اختیار و قدرت انتخاب تنها در سایه خودشناسی به دست می آید. در نظام اخلاقی اسلام، انسان به این حقیقت میرسد که هیچ چیزی بر او حاکم نیست، پس مسئولیت هرگونه رفتار و کرداری به عهده خود اوست. همچنین هر سه دیدگاه، خودشناسی را مقدمه لازم خداشناسی معرفی کردهاند و رابطه آن با خداشناسی را یک رابطه دوسویه و متقابل میدانند. پس همانطور که معرفت نفس، بهترین و نزدیک ترین راه برای رسیدن به خداست؛ فراموش کردن خدا در زندگی نیز خود فراموشی و خودزیانی را به دنبال خواهد داشت. این سه دیدگاه، در خصوص نقش خودشناسی در تحقق جامعه ایدهآل نیز نقاط مشترک بسیاری دارند؛ امام خمینی تربیت افراد سالم و خودساخته را برای تحقق یک جامعه آرمانی بسیار بااهمیت دانسته است. شهید مطهری نیز معتقد است که اساساً تکامل اجتماعی در مرحله بعد از تکامل افراد است، زیرا حسن روابط با دیگران از نتایج حسن رابطه با خود است. از نظر استاد مصباح نیز انسانی که خود را شناخته تلاش میکند که در جامعه از طریق صحیح به خواستههای خود برسد تا عزت او موجب مذلت و تحقیر دیگران نشود.

پژوهش واره حاضر در قالب چهار فصل تنظیم شده است. در فصل اول به طرح مفاهیم و چارچوب نظری بحث پرداخته ایم. در این فصل ابتدا توضیحی از مفهوم فلسفه سیاسی با تفکیک فلسفه سیاسی اسلام و غرب ارائه می شود. سپس به توضیح مفهومی و بررسی تاریخی لیبرالیسم می پردازیم: تولد و سیر تکامل لیبرالیسم را با تفکیک سه مرحله مهم (لیبرالیسم کلاسیک، مردم سالار و نئولیبرالیسم) پی می گیریم. در فصل دوم، ضمن استقصاء از مبانی لیبرالیسم پنج تا مبنای مهم برای لیبرالیسم برمی شماریم: نظریه حقوق طبیعی، اومانیسم، عقل گرایی، تجربه گرایی و اصالت فرد؛ سپس به بررسی های لازم مفهومی و تاریخی هر یک و نقش آن در اندیشه لیبرالیسم پرداخته ایم. در فصل سوم نظریات عقل گرایی، تجربه گرایی و فردگرایی را از دیدگاه پوپر موردنقد و بررسی قرار خواهیم داد. نقد پوپر از دو نظریه شناخت شناسی فوق، به نفی آندو و پیشنهاد نظریه شناخت شناسی خردگرایی انتقادی خواهد انجامید. و در پایان فصل اصالت فرد را از دیدگاه پوپر به بررسی نشسته ایم. در فصل چهارم ضمن نقد نظریات عقل گرایی و تجربه گرایی نظریه شناخت استاد مطهری را مطرح نموده ایم و سرانجام فردگرایی را از دیدگاه شهید مطهری مورد نقد و بررسی قرار داده به اثبات اصالت فرد و جامعه هر دو، از دیدگاه مطهری می رسیم. البته در جای جای این فصل به مقایسه و نسبت سنجی اندیشه سیاسی اسلام و لیبرالیسم با توجه به مبانی نظری لیبرالیسم از دیدگاه شهید مطهری و پوپر پرداخته ایم. در نهایت تحت عنوان نسبت فلسفه سیاسی اسلم و لیبرالیسم سخن نهایی این پژوهش واره گفته شده است که عبارت است از: نسبت عموم و خصوص من وجه میان اندیشه سیاسی اسلام و لیبرالیسم.