جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

هدف پژوهش حاضر آن است که نشان دهد، سال ‌های ابری، از جمله آثاری است که جامعه کرمانشاه را در اواخر دهه سی و اوایل دهه چهل، کاملا به تصویر کشیده است و در لا به ‌لای این توصیفات، تقابل سنت و تجددخواهی را می‌ توان به‌ طور آشکارا، مشاهده نمود. علاوه بر این، برجستگی برخی از مولفه‌ های معنایی و تحلیل ‌های جامعه ‌شناسانه نویسنده از حوادث، رنگ ‌و بوی آثار رئالیسم سوسیالیستی، به آن بخشیده است. برای دست ‌یابی به این هدف، ابتدا به ‌طور اجمالی، به مارکسیسم و یکی از خوانش ‌های آن، رئالیسم سوسیالیستی و سیر تاریخی آن اشاره شده، سپس، از آن جایی که اجتماع در اکثر موارد، علاوه بر پیش‌ زمینه اثر (محتوا)، در روساخت آن نیز تاثیر می ‌گذارد و با عناصر بیرونی اثر (فرم و ساختار) پیوند می‌ خورد، در دو بخش جداگانه، بازتاب اجتماع و رئالیسم سوسیالیستی بررسی شده است؛ در بخش نخست، انعکاس برخی از نهادهای جامعه مانند فرهنگ، سیاست، اقتصاد، خانواده و مدرسه در محتوای اثر نشان داده شده و در بخش دوم، بازتاب آن در ساختار و بافت داستان با تکیه بر سه عنصر شخصیت، زبان و صحنه ‌های داستان، مورد بررسی قرار گرفته است.

ریخت ‌شناسی قصه ‌های عامیانه، در سال 1928 م. توسط فرمالیست روسی «ولادیمیر پراپ» آغاز شد. وی اساس کارش را بر پایه اعمال شخصیت‌ های قصه نهاد و عملا، ساختار صد قصه از قصه ‌های جن و پری روسی را مورد تجزیه و تحلیل قرار داد. تحلیل ساختاری که در حوزه ادبیات فارسی، به‌ تازگی مورد استقبال قرار گرفته است، گامی است در جهت شناخت دقیق ‌تر و همه جانبه تر آثار ادب فارسی. این تحقیق بر آن است که یکی از قصه‌ های مثنوی با عنوان «قلعه ذات الصور» را بر اساس نظریه ولادیمیر پراپ، مورد تحلیل و بررسی قرار دهد و به الگویی ساختاری موافق با الگوی پراپ دست یابد.

درخت یکی از پدیده ‌های طبیعت است که هنوز هم در میان بسیاری از اقوام، مقدس شمرده می ‌شود. این پدیده که در بسیاری از اسطوره ‌ها با اصل آفرینش ارتباط می ‌یابد با اشراق و عرفان هم‌ پیوند می‌ شود. هم ‌پیوندی اشراق و درخت در شعر سهراب سپهری، شاعر نوپرداز جلوه‌ های متعددی می ‌یابد از جمله در دید او «گل سرخ» قبله است و «چشمه» جانماز و «نور» مهر و «دشت» سجاده و «سرو» گلدسته و از این رو سهراب با تکبیره ‌الاحرام «علف» و «قدقامت» موج به نماز می ‌آغازد و با جهان‌ بینی ‌ای که ناشی از حقیقت زنده و ملموس است خدا را در «تپش باغ»، «لای شب ‌بوها» و در «آب و گیاه» می ‌یابد. نگارنده در این مقاله در پی آن است که به این سوالات پاسخ دهد:1- حضور عنصر طبیعت در شعر سهراب از کجا نشات می‌ گیرد؟2- سهراب به چه صورت از ارتباط درخت و اصل آفرینش در اساطیر سود جسته است؟3- هم پیوندی درخت و اشراق در شعر سهراب بر چه مبنایی است؟در شعر سهراب، این هم ‌پیوندی از خلقت آغازین انسان شروع شده و تا شرح سلوک عرفانی ادامه می‌ یابد. شعر «نشانی» اوج هم پیوندی درخت و معرفت در شعر اوست که از درخت سپیدار آغاز می ‌شود و به لانه نور بر بالای درخت کاج منتهی می ‌شود.

زن و جایگاه حقوقی و انسانی وی از بحث ‌های داغ مکاتب فکری معاصر به ‌خصوص اومانیسم و فمینیسم است و موضوعی است که محققان و نویسندگان و شاعران زیادی - در گذشته و حال - ضمن آثار خویش به آن پرداخته ‌اند. خاقانی نیز یکی از شاعرانی است که حضور زن در دیوان او بازتاب قابل توجهی دارد و اشعارش در این خصوص، زمینه‌ ساز نقدهای تندی علیه او شده تا جایی که برخی از پژوهشگران وی را زن‌ ستیزترین شاعر ادبیات فارسی دانسته ‌اند. موضوع جستار حاضر بررسی همین نکته است که آیا خاقانی به ‌راستی زن ‌ستیزترین شاعر ادبیات فارسی است؟ نویسندگان مقاله حاضر با در نظر ‌داشت واقعیت ‌هایی از قبیل: 1- مباحث روان ‌شناختی؛ 2- اقتضای حال و مقام (جغرافیای کلام)؛ 3- شرایط خانوادگی و اجتماعی شاعر؛ 4- شیوه بیان طنزآمیز خاقانی یا لحن سخن وی، بر آن ‌اند که دلیل قضاوت ‌های تند برخی بزرگان در متهم کردن وی به افراط در زن ‌ستیزی، این است که در فهم برخی اشعار وی دچار سوء برداشت گردیده ‌اند. البته قابل انکار نیست که شواهدی دال بر خوارداشت زن در آثار خاقانی دیده می ‌شود اما واقعیت این است که وی از این حیث تفاوتی با دیگر بزرگان ادبیات ما ندارد، زیرا نگاه منفی به زن در آثار ادبی، متاسفانه ویژگی غیر‌قابل انکاری است که ریشه در اندیشه‌ ها و تعالیم آیین ‌ها و ملل مختلف، چون مانوی، بودایی، یونانی ... و سوء برداشت از متون دینی و رسوخ اسرائیلیات در آن و باورهای عامیانه دارد.

بر مبنای تقسیم ‌بندی محقق حلی در شرایع ‌الاسلام، که مباحث فقهی را به چهار بخش عبادات، معاملات، ایقاعات و احکام تقسیم نموده، در این مقاله تنها به احکام پرداخته شده و پس از طرح و توضیح مباحث فقهی، دیدگاه مولوی در زمینه صید و ذباحه، غصب، ارث، قضاوت، حدود و تعزیرات، خطای حاکم، قصاص و دیات بررسی شده است. غالب دیدگاه‌ های فقهی مولوی منطبق بر نظر مشهور فقها است؛ در برخی موارد رای او با آرا فقهی فقیهان سنی و گاهی نیز با فقیهان شیعی مطابقت دارد و گاهی نیز به نظر می ‌رسد دیدگاه فقهی منحصر به فردی دارد که با هیچ مذهبی قابل انطباق نیست، اما در بررسی به ‌عمل ‌آمده به این نتیجه رسیدیم که با اصول تفسیر قوانین و توجیه علمی و منطقی می ‌توان به یک نقطه اشتراک در آرا او و دیگر فتاوا رسید. لیکن نمی ‌توان انکار نمود که در موارد نادری نیز، دیدگاه مولوی با رای مشهور فقها هیچ نسبتی ندارد، و البته طبیعت اجتهاد و استنباط نیز همین را اقتضا می‌ کند.

در طول تاریخ تصوف و عرفان اسلامی، صوفیه برای مصون ماندن از مخالفت ‌ها و تهدیدات اهل شرع و متهم شدن به کفر و زندقه، همواره کوشیده ‌اند تا مبانی عقیدتی و اعمال طریقتی خود را با مستندات قرآنی و حدیثی توجیه کنند. قصه اصحاب کهف به لحاظ مشابهاتی که عرفا بین «اولیااله» و «اصحاب کهف» قایل شده ‌اند، در کتب عرفانی جایگاه ویژه‌ ای دارد. اطلاق لفظ فتیه (جوانمردان) برای اصحاب کهف، تقویت ایمان و فزونی هدایت آنها توسط خداوند، نهان شدن ایشان در غار از شر دشمنان، خوابیدن و بیدار شدنشان به اراده حق‌ تعالی و ... جزو مواردی است که با علایم و خصوصیات اولیااله، از جمله: «فتوت»، «حفظ»، «استتار»، «تسلیم» و ... تطبیق داده شده است.

با بررسی منابع اساطیری و حماسی مربوط به رستم چنان بر می‌ آید که میان این قهرمان اساطیری و رودخانه هیرمند پیوندی معنادار وجود دارد. پیدایش هم ‌زمان و غیرطبیعی آن دو در یک دوره به ‌خصوص اساطیری و شهادت باورهای رایج در منطقه سیستان، حاکی از تایید این پیوند راز‌آلود و قابل تفسیر است. با کنار هم چیدن آن اسناد و مدارک می ‌توان ادعا کرد که رستم قهرمان خاص هیرمند و گاهی تجسم انسانی این رودخانه است.

تکیه بر فر ایزدی و اعتقاد به شاه آرمانی در فرهنگ و ادبیات و اساطیر ایرانی، اندیشه‌ ای دیرین و پنداری با سابقه است. فر به ‌عنوان یک اسطوره ریشه ‌دار و عمیق حداقل دو نقش اساسی بر عهده داشت؛ نخست اینکه نظام موروثی پادشاهی را توجیه می ‌کرد و دیگر آنکه با پیوند قدرت پادشاه به قدرت و اراده الهی به آن جنبه معنوی و دینی می ‌بخشید. در اوستا و متن‌ های پهلوی و به تبع آنها در شاهنامه رد پای این اسطوره به‌ طرزی عمیق و پررنگ نمایان است. محوریت اندیشه فر در فلسفه سیاسی، تفکر دینی و باورهای مردمی ایران باستان از ژرفا و شمول هرچه تمام ‌تر این کهن ‌‌اسطوره حکایت دارد، اما با توجه به تاثیر انکارناپذیری که تحولات اجتماعی و دینی در ساختار و محتوای اسطوره‌ ها دارند، در طول دوره اسلامی، هرچه از دوران باستان فاصله می ‌افتد، تحول اسطوره فر از یک اندیشه اعتقادی و بنیاد سیاسی و اجتماعی به یک پندار موهوم و باور عامیانه، بیشتر قابل مشاهده است. در این دوره، از یک ‌سو اسطوره فر رنگ می‌ بازد و از سوی دیگر با اسطوره «همای سعادت» در می‌ آمیزد. این تلفیق، به ‌وفور، در آثار ادبی سده ‌های میانی در قالب تعبیراتی چون «فر هما» و «همایون فر» رخ می‌ نماید و در دوره‌ های متاخر به موازات کاسته شدن از جایگاه اندیشه «فر کیانی»، به ‌تدریج «همای سعادت» با ژرفایی به ‌مراتب کمتر و صرفا در لا به ‌لای آثار ادبی و لایه ‌هایی از اندیشه عامیانه جایگزین آن می ‌شود.

گویش های ایرانی که گاه همپای زبان فارسی و گاه بیش از زبان فارسی قدمت دارند، ذخایری هستند که با گذشت سالیان دراز می توان از دل آنها به فرهنگ غنی و پربار ایرانی دست یافت و با شناخت هر چه بیشتر این گویش ها می توان به شناخت بیشتر زبان فارسی و باروری آن کمک فراوانی نمود؛ اما گاه پراکندگی و کمبود منابع در زمینه تعداد کثیری از گویش های ایرانی نو باعث شده است که نتوان آن چنان که شایسته است درباره آنها نظر داد و به تحلیل و طبقه بندی آنها پرداخت و بدان خاطر باید از هرگونه مواد و پیکره زبانی به دست آمده از چنین گویش هایی استقبال کرد. گویش تاتی که در زمینه ارتباطش با زبان آذری و زبان های دیگر ایرانی، نظرات بسیاری ذکر شده، از گویش هایی است که گونه های فراوانی دارد و یکی از آنها تاتی کلاسور(kalāsur)  از گویش های تاتی آذریایجان است. آنچه از این گویش در دست داریم، دو مقاله از آقای احمد اصغری است که در شماره های قبلی نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی تبریز چاپ شده بود. بنا به اهمیت این گویش در حال فراموشی و نیز بنا به این دلیل که از این گویش، مواد زبانی قابل اعتماد دیگری در دست نداریم، نگارنده در این مقاله به بررسی و تحلیل آن گویش پرداخته است. آنچه در این مقاله آمده تحلیل مواد قبلی و استخراج ویژگی های دیگر گویش تاتی کلاسور از روی مواد زبانی ارائه شده است که در دو بخش تنظیم شده است: 1- تحلیل و بررسی تحقیق قبلی، 2- ویژگی های دیگر زبانی تاتی کلاسور. در بخش دوم مقاله، سعی نویسنده بر آن بوده ضمن برشمردن ویژگی های زبانی تاتی کلاسور، با گویش های تالشی و تاتی خلخال نیز به طور تطبیقی مقایسه شود.

در مقایسه محتوایی آثار مهم ادبیات عرفانی ایران و نیز تمام آثاری که صبغه عرفانی دارند، موضوعات مشترک فراوانی به چشم می خورد که بحث تقابل عقل و عشق یکی از آنهاست و می توان از آن به رویارویی فلسفه و عرفان نیز تعبیر کرد. در این منازعه بخش قابل توجهی از غوغای کارزار عقل و عشق شاعران متوسطی هستند که تنها با سلاح تقلید و تکرار اندیشه های خردستیز در میدان ظاهر شده اند و نه از روی باورهای برخاسته از تجربه های عرفانی. آنها صرفا از دیدگاه ذوقی و شاعرانه و با تکیه بر سنت های ادبی، عشق را بر عقل ترجیح داده اند لیکن در میان انبوه این شعرا، شاعران معدودی را نیز سراغ داریم که با افکار متعالی عرفانی در این مصاف قد علم کرده اند و اندیشه های خردستیز و فلسفه گریز در کلام آنها به شکل بنیادین و به عنوان یک باور استوار، و نه از روی تقلید و تکرار مطرح می شود. در میان شاعران دسته اخیر، حافظ به دلیل تجلی اندیشه های خردستیز در نهان و آشکار شعرش جایگاهی ویژه دارد. با توجه به شعر و اندیشه حافظ اگرچه انتظار نمی رود مقام و دلبستگی های عرفانی حافظ با آنچه ما از مولانا و عطار سراغ داریم، پهلو بزند لیکن حضور اندیشه های عرفانی و به تبع آن باورهای خردستیز در کلام او به قدری پررنگ است که اگر او را به عنوان شاعری عارف- نه عارفی شاعر- در سلک این بزرگان یاد کنیم، سخنی به گزاف نگفته ایم. در این مقاله جلوه های مختلف خردستیزی در دیوان حافظ که در لباس ذم عقل جزئی، نفی فلسفه و حکمت فلسفی، نفی علوم مکتبی و مدرسی و توصیه به مستی رخ می نماید، بررسی شده است.