جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

تمام فرقه‌های اسلامی، به‌جز ازارقه و حشویه، به‌اتفاق معتقدند که پیامبران الهی دچار شرک نشده‌اند و عمل شرک‌آلود انجام نداده‌اند. با این حال، از ظاهر برخی متون دینی (قرآن و احادیث) برمی‌آید که از برخی از پیامبران خدا عمل مشرکانه سر زده‌است. این متن‌ها در تضاد آشکار با دلایل دال بر عصمت پیامبران خداست؛ لذا در این پژوهش که از نظر روش گردآوری مطالب، کتابخانه‌ای است و در نحوة استناد داده‌ها، از شیوة اسنادی پیروی می‌کند و در تجزیه‌و‌تحلیل مطالب، روش آن تحلیل‌ـ محتوایی از نوع توصیفی‌ـ تحلیلی می‌باشد، تمام شبهات مربوط به شرک‌ورزی حضرت محمد(ص) گردآوری شده‌است و پس از تنظیم این شبهه‌ها و پاسخ‌های گوناگون دانشمندان به آن‌ها، به تحلیل و نقد این پاسخ‌ها پرداخته‌است و در پایان، به گمان نویسنده، به بهترین پاسخ یا به دیدگاهی نو در این زمینه دست یافته‌است.

گزارش وقایع زندگانی حضرت فاطمه(س) پس از رحلت پیامبر بسیار اختلافی است. یکی از قدیمی‌ترین آثار در این‌باره الطبقات الکبری ابن‌سعد است که مهم‌ترین اثر در باب زنان صحابی به شمار می‌آید. پژوهش پیش‌رو که به روش توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته در پی یافتن دیدگاه‌ها و گرایش‌های عقیدتی ابن‌سعد است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که ابن‌سعد با پایبندی بر اصولی همچون عدالت صحابه، عدم بیان اختلافات صحابه و ضرورت تفضیل شیخین، در بیان آنچه در تضاد با باورهای کلامی وی بوده به جرح و تعدیل روایات پرداخته است. او از طرح مباحث اختلاف‌انگیز، به ویژه اخبار مربوط به جانشینی پیامبر(ص) و مسائلی که منجر به بیماری و رحلت فاطمه(س) شد، خودداری کرده است. وی در ماجرای فدک، ابوبکر را محق و پیرو شیوه رسول خدا(ص) نمایانده، با طرح روایات ضعیف اصالت خبر نارضایتی فاطمه(س) از خلفای وقت و دفن مخفیانه او در اعتراض به عملکرد آنان را تضعیف کرده است.

شخصیت و زندگی پیامبر خاتم(ص) به‌عنوان آخرین پیامبر که منشأ تحولات سترگی در عالم شده، همواره موردتوجه خاورشناسان بوده است، ولی تصویری که آقای یوری روبین از شخصیت پیامبراکرم(ص) در دائرةالمعارف قرآنی لیدن در بخشی از مقاله محمد(ص) ارائه کرده است در بسیار از موارد با تصویری که مورّخان مسلمان ارائه داده‌اند، تفاوت چشمگیری دارد. از‌این‌رو، این مقاله با کاربست روش توصیفی ـ تحلیلی با رویکرد انتقادی دیدگاه‌های یوری روبین را به بحث گذاشته است. یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد که علت بی‌توفیقی یوری رویین در ارائه تصویر درست، علاوه بر بینش دینی، سیاسی و علمی، به شیوه مطالعات او در مسائل تاریخ اسلام باز می‌گردد. به نظر می‌رسد نویسنده مقاله «محمد» در دائرة‌المعارف، به دلیل نداشتن روشی مناسب در بررسی و تحلیل حوادث و جریان‌های عصر رسول گرامی چندان موفق نبوده است. در این نوشتار، مهم‌ترین ضعف‌های مقاله فوق مانند پیش‌فرض‌های نادرست از اسلام و شخصیت پیامبر اسلام(ص)، مراجعه‌نکردن به منابع شیعه، اعتماد بیش از حد به تألیفات مستشرقان، اکتفانمودن به نظریه علمای اهل سنت و عدم مراجعه به منابع شیعه مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است.

بازتاب اخبار ازدواج حضرت خدیجه(س) و پیامبر(ص) در منابع تاریخی به‌شیوه‌های متفاوت و به‌گونه‌ای ناهمگون مطرح شده است. تنوع محتوایی و مضمونی روایت‌ها به‌صورت اسطوره‌سازی، داستان‌پردازی و برجسته‌سازی برخی گزاره‌های این واقعه در ذیل گزارش‌های تاریخی مرتبط با موضوع آشکار است و می‌تواند بر نوع نگاه مخاطب به این واقعه و دور کردن آن از واقعیت اثرگذار باشد. با توجه به اهمیت شناخت بهتر محتوای این گزارش‌ها، پژوهش پیش‌رو با استفاده از روش نظریه بنیاد (زمینه‌ای) به‌سنجش گزارش‌های تاریخ طبری مرتبط با این بحث پرداخته است. طبری (م 310 ه.ق) از این‌رو مبنای پژوهش حاضر قرار گرفته که هم با ثبت روایت‌های گوناگون از جامعیت بیشتری نسبت به دیگر منابع تاریخی برخوردار و هم محل رجوع اهل فن و عامه مردم است. کاربست این روش در پژوهش موجود از طریق شناسایی مفاهیم، مقوله‌ها و روابط معنایی آنها به‌یافتن معیار غالب در متن گزارش‌های طبری از ازدواج حضرت خدیجه و پیامبر(ص) پرداخته است و ویژگی‌های خُلقی و شخصیتی خدیجه(س) و پیامبر(ص) را به‌عنوان مقوله اصلی در امر ازدواج آنان پیش‌بینی می‌کند.

کلام و عرفان در متون عرفانی تعامل و ارتباط جدایی ناپذیری دارند. علم کلام به بررسی اصول اعتقادی می­پردازد و عرفان اسلامی نیز مبتنی بر شریعت و اصول آن است. با این وجود ابزار، زبان و روش دستیابی به حقیقت عرفا و متکلمان در هنگام طرح مباحث عرفانی و کلامی متفاوت و متمایز از یکدیگر است. در کلام اسلامی، ضرورت نبوت با اتکا به دلایلی از جمله قاعده لطف تبیین شده است اما عرفان اسلامی نبی را مظهری تام برای اسم اعظم الهی دانسته و از همین رو حضور او در میان مردم را ضروری می­داند. مقاله حاضر با محور قرار دادن تفاسیرعرفانی و مقایسه آن با رویکرد متکلمین به تحلیل شیوه مشکل­گشایی کلام و عرفان در شبهه عصمت «ذنب ما تقدم و ما تأخر» می­پردازد. از آنجایی که جایگاه نبوت و ولایت و ضرورت عصمت در اندیشه این دوگروه، تعریف و محدوده عصمت را متفاوت می­سازد، نوع نگاه عارف و متکلم به شبهه موجود در آیه مذکور متفاوت است. متکلمان ابهام موجود در این آیات را ناظر به عصمت انبیاء می­دانند و با رویکردهای کلامی در پی پاسخگویی به آن هستند. اما عرفا با اعتقاد به بطون متعدد آیات و استفاده از ابزار کشف و شهود، غفران را تجلی انوار الهی بر پیامبر می­دانند و ارتباط «ذنب ما تقدم و ما تأخر» به پیامبر را با اصل خاتمیت پیامبر تفسیرنموده و از شبهه گذر کرده و رفعت مقام پیامبر را نظاره گر هستند.

بررسی زندگی پیامبر(ص) و خاندان وی از بخش‌های محوری مطالعات اسلامی در غرب است که در ادبیات غرب به مطالعات «سیره» شهرت دارد. هنری لامنس یکی از پژوهشگران مطرح در این زمینه به شمار می‌رود که آثار مهمی را در این عرصه ارائه نمود و بر مستشرقان پس از خود تأثیری بی‌چون‌وچرا داشت. او در ضمن آثارش به بررسی تاریخ و سیره پیامبر اسلام، با روشی تاریخی-تحلیلی و نقادانه پرداخته است. مقاله حاضر به اثر مهم او در باب سیره‌‌شناسی؛ یعنی فاطمه و دختران محمد(ص)، نظر کرده و به نقد روشی آرای او در این کتاب بر اساس چهار نوع روش نقد؛ یعنی نقد محاکاتی، نقد بیانگرانه، نقد کاربردی و نقد عینی پرداخته است. هرچند لامنس در بخش‌های اندکی از این کتاب و کتاب‌های دیگرش، جانبداری‌هایی از اهل‌بیت و تمایزات و خصائص آنان دارد؛ اما در کتاب موردنقد، پیش‌زمینه مخالفت با اسلام در اندیشه لامنس، گاه او را از طریق عدالت و بی‌طرفی خارج کرده است. او نقدهایی به چندهمسری پیامبر، شیوه زندگی ایشان و رفتارهای ایشان در زندگی شخصی ارائه کرده است. تکیه بر استنادات ضعیف و شاذ و تتبع نه‌چندان قوی او خصوصاً در میان منابع روایی شیعه، از نقص‌های جدی مطالعات لامنس است.

پیروان طریقت نعمت‌اللهیه تمام اقطابشان را شیعه می‌دانند. یافعی (متوفای 768 ه.ق.) یکی از این اقطاب و استاد سید نعمت‌الله ولی است. از تفاوت‌های برجسته شیعیان و اهل ‌سنت، نگاه متفاوتشان به جانشینی پیامبر (ص) است. یافعی در کتبش، به‌ویژه مرآة ‌الجنان، دیدگاهش را درباره این دو موضوع آورده است. این پژوهش در پی آن است تا با بررسی دیدگاه‌های او درباره جانشینی پیامبر (ص) و سه جانشین نخست ایشان، به مذهب وی پی ببرد. یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که یافعی یازده حدیث در فضائل خلیفه اول، شانزده حدیث در فضائل خلیفه دوم و دوازده حدیث در فضائل خلیفه سوم نقل کرده و درباره جانشینی رسول ‌خدا (ص) و حوادث مربوط به آن شبیه علمای اهل ‌سنت سکوت کرده، و فقط وقایعی را نقل کرده است که جانشینی خلیفه اول را اثبات می‌کند. بنابراین، با توجه به شواهد و قرائن، برخلاف ادعای نعمت‌اللهیه، وی مذهب اهل سنت دارد.

ظهور دین اسلام به عنوان ناسخ ادیان و شرایع پیشین، واکنش دیگر ادیان، به‌ویژه مسیحیت را که دین رقیبی می‌دانستند، برانگیخت. این واکنش‌ها و مواجهات به‌خصوص با ورود به عرصه استعمار فزونی یافت و در قالب گفت‌وگوها، مباحثه‌ها و نوشتن رساله‌ها در رد همدیگر خود را نشان داد. رد پادُری، نوشته حسین‌علی‌شاه اصفهانی، یکی از ردیه‌های مهم در پاسخ به مدعای غربیان است. این ردیه، جوابیه‌ای در رد سخنان هِنری مارتین، مشهور به پادُری است که به عنوان مأمور انجمن مبلغان مسیحیت، سفری به ایران داشت. در این کتاب، به مسائل مهمی همچون نفی اعجاز نبوی، اختلاف مسیحیت و اسلام و افترائاتی که به شخصیت پیامبر اسلام وارد شده، پاسخ داده شده است. در مقاله حاضر، پس از بررسی کوتاه زندگی سیاسی و تبلیغی هِنری مارتین، روش کلامی اصفهانی بررسی شده است. همچنین، در تکمیل سخنان اصفهانی، یافته‌های دیگر اندیشمندان حوزه کلام و تاریخ ذکر شده است. نتایج نشان داد که اصفهانی، بر معتقدات طرف مقابل تأکید خاصی داشت و با تکیه بر براهین عقلی، استفاده از استدلال تمثیلی و قواعد کلامی، ایرادهای پادری را پاسخ ‌گفته است، اما گاه تمامی جوانب را در نظر نگرفته، و استدلال‌های جدلی نیز در اثرش دیده می‌شود.