جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در شماره یازدهم و دوازدهم فصلنامه نقد ادبی مقاله ای خواندم با عنوان «محوریت قهرمانان زن در قصه های عامیانه». مقاله ای ارزشمند و خواندنی که نشان از دقت نظر و باریک بینی مولف محترم و پرداخت علمی موضوع از سوی ایشان دارد و جای خالی این بحث را به خوبی پر کرده است. پس از خواندن مقاله و بهره مند شدن از آن، بر آن شدم تا درباره چند نکته که به اشتباه و ناآگاهانه در مقاله وارد شده بود، یادداشتی بنویسم به آن منظور که سایر پژوهندگان که در حوزه افسانه ها و قصه های عامیانه قلم میزنند، در بحث ها و مقالات خویش نگاه دقیق تری به موضوع داشته باشند.در صفحه 89 پاراگراف اول مقاله گفته شده که کتاب طبقه بندی قصه های ایرانی اثر اولریش مارزلف (۱۳٧٦) از نمونه های قابل توجه در حوزه مطالعات ساختاری و فرمالیستی قصه است و بر مبنای الگوهای پیشنهادی پراپ در ریخت شناسی قصه های پریان تنظیم و منتشر شده است.شایان توجه است که کتاب مارزلف نه بر مبنای روش ساختاری پراپ، بلکه بر اساس دسته بندی موضوعی که از ابداعات آنتی آرنه، محقق فولکلوریست فنلاندی، بود طراحی و تنظیم شده است. آرنه یکی از پیروان و صاحب نظران مکتب فنلاندی است. در این مکتب، مقیاس های تاریخی-جغرافیایی را برای نظم دادن به افسانه ها مورد توجه قرار می دادند. آرنه در سال ۱۹۱۰م فهرستی از انواع قصه بر اساس مضمون و درون مایه های مندرج در آن ها منتشر کرد. استیث تامسون، یکی دیگر از محققان این حوزه، کار او را گسترش داد و تمام گونه های قصه را که در بایگانی های کشورهای مختلف جهان گردآوری شده بود، به فهرست آرنه افزود. این اثر با نام فهرست آرنه-تامسون بین محققان و قصه شناسان رواج عام دارد. در فهرست آرنه-تامسون تمام قصه ها ذیل دسته های زیر طبقه بندی شده اند و برای هر نوع قصه، شماره ای در نظر گرفته شده است. این دسته بندی به این شرح است: قصه های حیوانات، قصه هایی به معنای اخص (شامل چهار گروه: قصه های جادویی، قصه های مذهبی، قصه های عاشقانه، قصه های دیو ابله)، قصه های شوخی و قصه های زنجیره ای. جدیدترین ویرایش این فهرست را محقق قصه شناس آلمانی، هانس یورگ اوته، در سال ۲۰۰۴م با نام تیپ های قصه های عامیانه منتشر کرده است. وی علاوه بر برطرف کردن برخی دشواری ها و اشکالات موجود در فهرست آرنه-تامسون، قصه ها را به صورت زیر دسته بندی کرده است: قصه های حیوانات، قصه های جادویی، قصه های مذهبی، قصه های واقع گرا، قصه های دیو ابله، شوخی ها و لطیفه ها، و قصه های قالبی. هم اکنون این فهرست به عنوان معتبرترین و علمی ترین شیوه برای تیپ گذاری و شناسایی قصه ها در جهان کاربرد دارد.

سیمپسون از افرادی است که در حوزه سبک شناسی و زبان شناسی انتقادی به فعالیت پرداخته است. یکی از مباحثی که او به گونه ای دقیق و روشمند آن را بررسی کرده، «دیدگاه روایی» است. از نظر او، دیدگاه روایی به معنای میزان دخالت راوی در عمل روایت کردن است و از سه بخش جزئی تر: دیدگاه مکانی، دیدگاه زمانی و دیدگاه روان شناختی تشکیل می شود. زمینه ساز پیوند این سه نوع جزئی، عناصر وجهی به کار گرفته شده در متن توسط نویسنده-راوی روایت است. در ادامه، سیمپسون با طرح دیدگاه های روایی چهار گانه ژنت و همچنین دیدگاه های چهارگانه روایی آسپنسکی-فالر و با بررسی دقیق تر عنصر وجهیت در متن، الگوی دیدگاه های روایی نه گانه خود را ارائه می کند. همچنین، از نظر سیمپسون، با بررسی سه دیدگاه مکانی، زمانی و روان شناختی به کار گرفته شده در متن روایت، می توان به تحلیلی از نوع دیدگاه ایدئولوژیکی نویسنده نیز رسید.

ماهیت نظرورزانه نظریه ادبی و پیوند آن با فلسفه به ویژه در زمانه ما به طرق گوناگون مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. این مقاله بی آنکه پژوهشی پیشینی در باب انحای پیوند میان فلسفه و نظریه ادبی باشد، سعی در روشن کردن پسینی ادای سهم فلسفه به نظریه ادبی دارد و می کوشد نشان دهد فلسفه- برخلاف نظرگاه عمل گرایانه رورتی که معتقد است چیزی به نام بنیادهای عینی معنا یا تفسیر وجود ندارد که اندیشه فلسفی روشنگر آن باشد و از همین رو نیازی نیست تا نظریه پردازان ادبی، عمیقا فلسفه را کاشف و روشنگر مباحث نظریه ادبی به شمار آورند- چگونه می تواند به نظریه ادبی مدد رساند. نویسنده به دنبال موجه کردن این نظرگاه است که فلسفه دست کم می تواند به چهار طریق عمده و در چهار مساله، ادای سهمی به نظریه ادبی داشته باشد و درواقع کل مقاله بسط و تبیین این چهار مساله است: 1. فلسفه به مثابه نظریه ای در باب جایگاه هستی شناختی ادبیات و همچون گشاینده راهی به سوی درک و فهم وضع هستی شناختی متون ادبی؛ 2. رفتارگرایی فلسفی و حل مساله رسیدن به ذهن مولف؛ 3. فلسفه به مثابه پژوهشی در بنیادهای نظریه ادبی که می تواند به درک و فهم بهتر بنیادهای نظریه ادبی منتهی شود؛ 4. فلسفه به مثابه رویکردی انتقادی به نسبیت معرفتی ناشی از نظریه های ادبی مدرن. در پایان بحث، نویسنده نتیجه می گیرد که با پذیرش دخالت فلسفه در همین چارچوب هم دلایل کافی برای نپذیرفتن نظرگاه رورتی وجود دارد.

امروزه، سبک شناسی فارسی به وضعیت رکودی-پژوهش های منفردی که اغلب سبک را جدا از بافت موقعیتی متن بررسی می کنند-دچار شده که خروج از آن ضروری است. راه حلی که در این مقاله پیشنهاد می شود، معرفی شاخه های جدید سبک شناسی و بازیابی ابزارهای مناسبی جهت تجزیه و تحلیل متون فارسی است. به منظور برداشتن یکی از گام های نخست در این زمینه، مقاله حاضر به معرفی سبک شناسی انتقادی می پردازد و در معرفی این شاخه از سبک شناسی، به دو پرسش بنیادی پاسخ می دهد: 1. سبک شناسی انتقادی بر چه مبنایی متون را مطالعه و بررسی می کند؟ 2. سبک شناسی انتقادی در تحلیل متن از چه ابزارهایی استفاده می کند؟ در این پژوهش، به مفاهیم «سبک»، «انتقادی»، «ایدئولوژی» و «قدرت» به عنوان چهار مفهوم پایه در سبک شناسی انتقادی پرداخته می شود و سپس ابزارهایی که صاحب نظرانی از قبیل فولر، سیمپسون و جفریز ارائه کرده اند، معرفی می شود. در پایان، به زمینه های سبک پژوهی انتقادی در ادبیات فارسی و پژوهش هایی که می توانند انتخاب های زبانی و سبک گسترش یافته در متن را با هدف نشان دادن ارتباط های پنهانی و ایدئولوژی پوشیده متن تجزیه و تحلیل کنند اشاره می شود.

این مقاله با بررسی گفتمان، قدرت و زبان در داستان های «الدوز و کلاغ ها» و «الدوز و عروسک سخنگو» بهرنگی از دیدگاه تاریخ گرایی نوین فوکو، نشان می دهد گفتمان های چندگانه در این آثار متاثر از گفتمان های انقلابی، سیاسی، ادبی و فرهنگی عصر بهرنگی است؛ همچنین تبیین می کند چگونه بهرنگی با قصه های کودکانه، از زبان بی زبان ها، کلاغ ها و عروسک ها رابطه متقابل زبان و قدرت را به تصویر کشیده است. چرا که هرجا زبان تهدیدی برای قدرت (زن بابا) به شمار می آید، بی درنگ به سکوت و خاموشی محکوم می شود.

نگارگران مضامین مختلفی از متون ادبی را به تصویر می کشیدند. اما تصویرگری اثر ادبی آن گاه جذبه بیشتری پیدا می کرد که نگارگر داستانی را با مضمون هنرمندی یک نقاش به نقش درمی آورد. داستانی که از بیشترین ارتباط با زندگی، علایق و تمایلات نگارگر برخوردار است. چنین مضمونی این سوال را در ذهن مخاطب، و بی تردید در ذهن نگارگر، ایجاد می کند که چه شیوه ای را برای تصویرگری این مضمون باید برگزید؟در این جستار درصدد هستیم تا ضمن مطرح کردن دو فرضیه، شیوه های مصورسازی داستانی با مضمون هنرمندی یک نقاش را بررسی کنیم. این پژوهش بررسی دو نگاره از میرک با مضمون هنرمندی شاپور نقاش در خسرو و شیرین نظامی را شامل می شود. در این بررسی در پی آنیم تا ضمن تحلیل شیوه های مصورسازی مضمون هنرمندی نقاش، کارکرد و نقش هریک از شیوه های محتمل را نیز تبیین کنیم. همچنین برآنیم تا به الگویی از مصورسازی مضمون هنرمندی نقاش دست یابیم.

تاویل و فهم هر اثر ادبی بر پایه نظریه های جامعه شناختی، نوعی تلفیق روش ها و ترکیب نگرش هاست؛ چنان که هم زاویه های تاریک اثر ادبی را روشن می کند و هم نظریه ها را به آزمون می گذارد. این مقاله رهیافتی است ساختاری و نشانه شناختی و تاویلی بر داستان کوتاه «گیاهی در قرنطینه» بیژن نجدی از مجموعه داستان یوزپلنگانی که با من دویده اند که بر اساس نظریه ایدئولوژی و گفتمان قدرت نوشته شده است. ابتدا، نگارنده نشانه های فرامتنی و متنی داستان را به تفکیک توصیف و تبیین کرده، سپس همه این نشانه ها را در شبکه ای از دلالت های متنی تاویل نموده و سرانجام کنش های معناساز و معناآفرین متن را با نظریه ایدئولوژی (مارکس، آلتوسر و ژیژک) و گفتمان قدرت (فوکو) همساز کرده است. هدف این مقاله، جدا از شناسایی ابعاد بینامتنی، ساخت های روایی، رمزگشایی نشانه های متنی و دریافت ساختار پنهان متن داستان «گیاهی در قرنطینه»، کوششی برای دست یابی به استعاره کلانی است که می تواند هسته مشترک مضامین داستانی یوزپلنگانی که با من دویده اند باشد؛ استعاره ای که سلطه ایدئولوژی و توهم هویت، مستعارله آن است.

این مقاله با ادامه دادن بحث ناتمام تزوتان تودورف در تقسیم بندی انواع داستان های فراواقعی در ادبیات غرب آغاز می شود و در ابتدا می کوشد با اتساع ایده تودورف و با استفاده از ملاک های طبقه بندی او، ژانر داستان سوررئالیستی و نظریه داستان سوررئالیستی را- در معنای عام و کلی آن- به عنوان یکی از انواع فراواقعی معرفی و تشریح کند. پس از تعریف داستان یا روایت سوررئالیستی- به معنای عام- نگارندگان با این فرضیه که نظریه داستان سوررئالیستی نظریه ای کهن است و در مورد شماری از حکایت های منثور عرفانی ما نیز صدق می کند، برگزیده ای از این حکایت ها را در کنار آثار متاخری که نام بردار به داستان های سوررئالیستی اند، به لحاظ عناصر و اجزا و کلیت فضا تحلیل می کنند؛ تا سرانجام نشان دهند آثار سوررئالیستی در غرب و شرق و از زمان کهن تاکنون، بر اساس نظریه یکسان شکل گرفته و در اجزاء نیز قابل قیاس اند.