جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

همه کسانی که به خط فارسی می نویسند و می خوانند با مسائل و مشکلات آن آشنایند. از دهه های پیشین صاحب نظران قواعدی برای اصلاح خط فارسی پیش نهاد کرده اند. این مطالعات از قریب پنجاه سال پیش در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران آغاز و سپس در مراکز انتشاراتی، از جمله انتشارات فرانکلین، پیگیری شد. متعاقبا در مرکز نشر دانشگاهی نیز شیوه نامه ای در این باب تدوین و منتشر شد.فرهنگستان زبان و ادب فارسی نیز، پس از مطالعات و مشاوره های متمادی (1372-1382) موفق شده است مصوبه ای با عنوان دستور خط فارسی به جامعه فرهنگی عرضه دارد. اخیرا نیز مقدمات اجرایی طرح فرهنگ املائی بر اساس دستور خط فارسی مصوب فرهنگستان آغاز شده است.تاکنون مطالعات علمی چندی در باب خط فارسی در کتب، مقالات و سخنرانی ها منعکس شده و بخش مهمی از پژوهش هایی که در این زمینه صورت گرفته پایان نامه های تحصیلی اند که در دسترس علاقه مندان نیست.مجموعه حاضر - به عنوان بخشی از نتایج یک طرح پژوهشی میدانی – شامل اطلاعات کتاب شناختی 26 عنوان رساله دانشگاهی است که از 9 مرکز آموزشی عالی دولتی و آزاد کشور در گروه های آموزشی رشته های زبان شناسی همگانی، زبان و ادبیات فارسی، آموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبانان، آموزش زبان انگلیسی، روان شناسی فرهنگی و زبان های باستانی ارائه شده اند. امید که این مجموعه بتواند، ضمن بازنمائی تلاش های صورت گرفته، موجبات بسط و غنای تحقیقات تخصصی در این زمینه را بیش از پیش فراهم سازد ...

پس از چاپ حروفی بیاض تاج الدین احمد وزیر (قم، 1381 شمسی)، نقدی بر آن نوشتم که در نامه فرهنگستان (شماره 21، تیر1382) به چاپ رسید. استاد ارجمندی آقای دکتر سلیم نیساری در آن نوشته به دیده عنایت نگریستند و «تبصره ای» بر آن نوشتند که در شماره بعدی نامه فرهنگستان (شماره 22، بهمن1382) چاپ شد. افاضات ایشان را با اشتیاق تمام خواندم و از نکته سنجی های ایشان مستفیض و منت پذیر شدم. اما توضیح چند نکته مندرج در آن نوشته را ضروری یافتم که امیدوارم بار دیگر با حسن نظر ایشان و خوانندگان گرامی تلقی شود ...

و ناگهان باران، از شاعران عراقی در تبعید، از مجموعه «شعر مقاومت عرب»، ترجمه موسی بیدج، رابعه، تهران 1381، 176 صفحه. و ناگهان باران جنگی است از سروده های شاعران عراقی در تبعید. این اثر، که سومین عنوان از مجموعه «شعر مقاومت عرب» است، مشتمل است بر مقدمه ای به نام «آواز خوانی شبانه» به قلم مترجم و برگردان اشعار 23 شاعر عراقی. در میان شاعران این مجموعه نام هایی چون احمد مطر و نازک الملائکه به چشم می خورد که خوانندگان فارسی زبان پیش تر نیز با ترجمه هایی از آثار آنان آشنا شده اند. درباره ترجمه شعر و میزان امانت داری در آن اتفاق نظر وجود ندارد. مع الوصف، صاحب نظران در یک اصل متفق القولند که محصول ترجمه شعر باید خود شعر باشد. به عبارتی دیگر، شعر ترجمه نمی شود بلکه بازآفرینی و بازسرایی می شود، به گونه ای که حاصل کار در زبان مقصد را بتوان شعر خواند. با قبول این اصل، مسئله ضرورت رعایت سبک شاعر در ترجمه حل می شود. در باب مجموعه های حاوی اشعار شاعران متعدد، خواننده زبان مقصد توقع دارد تفاوت های سبکی در ترجمه منعکس گردد. برای اجابت این تقاضا، مترجم باید بکوشد از سبک شاعر و زبان او دور نیفتد و آن را به گونه ای، در زبان ترجمه، بازتاباند. اگر زبان شعر فخیم است این فخامت در ترجمه نیز جلوه گر شود، اگر به زبان گفتار نزدیک است در ترجمه نیز زبان زنده گفتاری اختیار شود و اگر با چاشنی طنز آمیخته است زبان ترجمه نیز طنز آمیز باشد. و البته این هر دو مقصود – حفظ شعریت و رعایت سبک در ترجمه شعر - وقتی حاصل می شود که مترجم زبان آور و چیره دست باشد و هم با شاعران زبان مبدا انس و الفت و سنخیت روحی پیدا کرده باشد. حال این سوال پیش می آید که، به حکم ماهیت شاعرانگی، ترجمه مجموعه و ناگهان باران، به چه میزانی از این حیث موفق بوده است؟ پیداست که اشعار 23 شاعر عراقی که در این مجموعه گرد آمده به یک زبان و سبک نیست. حتی اگر همه این شاعران از یک درد – درد وطن و غم غربت – سخن گفته باشند و درون مایه اشعار همه آنان اجتماعی – سیاسی باشد، می توان شعر آنها را فقط در محتوا به هم نزدیک دانست، نه در صورت و زبان. باید گفت که این تفاوت صورت و زبان در ترجمه چندانی بازتاب نیافته است. مثلا السیاب روستازاده با مصالح زندگی روستایی به بیان نیازها و خواسته های وطنی می پردازد، در حالی که در سروده های النواب از نمادهای مذهبی برای بیان مکنونات شاعر بهره گیری شده است. اما، با یکدستی زبان مترجم این تفاوت ها رنگ باخته اند. در مقدمه مترجم آمده است که احمد مطر اشیا و گفت و گوهای یومیه را در شعر خود وارد کرده و زبانش سرشار از طنز است. اما، این زبان در ترجمه به کلی دگرگون گشته و از گفت و گوهای یومیه دور و از طنز خالی شده است و خاصیت «پلاکارد»ی را که به شعر او نسبت می دهند ندارد. عبارت «از ستوهم فریاد برآوردم» یا «از خشم دلم کاستم» که مترجم در ترجمه شعر کوتاه پوزش به کار برده نه تنها از زبان زنده دورند بلکه فخیم جلوه می کنند و بار زبان شعر را سنگین کرده اند. حاصل این که خواننده با گزیده ای از اشعار 23 شاعر رو به روست، اما احساس می کند که همه آنها سروده یک شاعرند و شاخص های شعرتک تک شاعران را باز نمی یابد ...

بعد از سماع گویی کان شورها کجا شدیا خود نبود چیزی یا بود و آن فنا شددر این مقاله به جنبه های صوری فنون قصه سرائی مولانا جلال الدین رومی (614-672) در تقریر مثنوی معنوی پرداخته خواهد شد. لذا، در آغاز مقال، بنا را بر این می گذارم که مثنوی از قالبی خاص برخوردار است و سعی خواهم کرد تا ماهیت این قالب را بررسی کنم. از دیدگاه خواننده متفنن، مثنوی، در مجموع، فاقد هر گونه توالی روایت و سرشار از قصه هایی ظاهرا پریشان می نماید. افزون بر این، نقل حکایات فرعی، اندرزها، تفاسیر آیات قرآنی، احادیث، قصص انبیا، مطالبی در فرهنگ و آداب اسلامی عامه و جز آن در برخی قصه ها که موجب گسستگی نظم روائی آنها می گردد، چه بسا این نظر را تا اندازه ای تقویت کند. با این حال، همان گونه که مولانا در اشعار آغازین دفتر اول مثنوی معروف به نی نامه خبر داده، هدف او در سراسر این اثر آن بوده که، با بهره جویی از این وسایل، تعالیم گوناگون صوفیه را به مخاطب خویش القا کند و می بینیم که او، تقریبا از همان آغاز روایت، مقاصد زبانی خود را بیان کرده است.رکه او از هم زبانی شد جدا               بی زبانی شد گرچه دارد صد نوا                                                                (مثنوی چاپ نیکلسن، دفتر اول، بیت 28) ما در اینجا با اثری روبه روییم که، به رغم فقدان تلوس telosدر قصه های آن و وجود آشفتگی ظاهری و توالی روائی آنها، بازهم یکی از عناصر اصلی آثار اصیل ادبیات کهن فارسی به شمار می رود. با این حال، روایت مثنوی، به دلیل نداشتن پایانی سازمند، مشکل خواننده را در درک ساختار این نوع ادبی خاص دو چندان می کند. از این حیث، خواننده نیاز پیدا می کند درباره قوام و یکپارچگی درونی قالب قصه های آن سوالاتی خاص، مشابه سوالاتی که مواضع پژوهشی نگارنده نیز بر آنها استوار است، مطرح کند. آنچه نگارنده امیدوار است نشان دهد آن است که، در روایت مثنوی، صورت وسیله ای ضروری و، در واقع، ابزاری در دست مولاناست تا به مدد آن و با کارگیری شیوه موعظه به مقاصد آموزشی خود برسد ...

در مقاله «واژه ای از میان رودان» تالیف زهره زرشناس، مندرج در نامه فرهنگستان، دوره ششم، شماره اول (تیر 1382) واژه آوازه به معنای «دریاچه، آبگیر بزرگ» وام واژه سغدی در زبان فارسی خوانده شده است. کاربرد واژه های اوز، اوزک، به تنهایی یا در ترکیبات، در تسمیه مکان ها یا شهرهایی در ماورا النهر و مشرق ایران قرینه دیگری گرفته شده است بر وام واژه بودن آوازه سغدی در زبان فارسی. واژه های آب زه، حوض، آب زه، حوض، آبزن در زبان فارسی و اوزک و اوزلو در گویش های ایرانی نیز احتمالا از مشتقات و گونه های همان واژه سغدی شمرده است. با خواندن این مقاله، مفید حاصل یاددشت هایی را که طی مطالعات ممتد در باب واژه آوازه فراهم آورده ام به این مناسبت عرضه دارم.آوازه، واژه ساقط شده از فرهنگ ها، آبگیر پهناوری را گویند که باران و آب های پایانی نهرها، باقیمانده آب گرمابه ها و کشتزارها و آسیاب ها بدانجا ریزد و راکد ماند؛ مرغ و ماهی و سایر جانوران آبزی در این آبگیرها را به عربی بطیحه (جمع: بطایح) خوانند.مدلول واژه پارگین فارسی نیز همین است. این واژه در زبان پهلوی، به صورت پارکن parken و در زبان ارمنی نیز به صورت پارگن آمده است ...

وامق و عذرا، میرزا محمد صادق نامی، به کوشش رضا انزابی نژاد - غلامرضا طباطبایی مجد، مرکز نشر دانشگاهی، تهران ۱۳۸۱، بیست و چهار+۱۳۱ صفحه.میرزا محمد صادق موسوی اصفهانی، متخلص به «نامی»، منشی و وقایع نگار دولت کریم خان زند و شاعر خوش قریحه نیمه دوم قرن دوازدهم هجری است که در سال 1204 ق در گذشته است. وی مولف تاریخ گیتی گشای (در تاریخ زندیه) است، که اول بار در 1357 با تصحیح و مقدمه شادروان سعید نفیسی به چاپ رسیده است. همچنین پنج مثنوی به تقلید از خمسه نظامی گنجوی سروده، که خود آن را نامه نامی خوانده، و مشتمل است بر: درج گهر، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، وامق و عذرا، یوسف و زلیخا. از چهار مثنوی نامی، دستنویس هایی بر جای مانده، اما از نسخه یوسف و زلیخای او نشانی در دست نیست (مقدمه وامق و عذرا، ص ده). در فهرست نسخ دارالکتب قاهره، پنجمین مثنوی نامه نامی (نسخه آن کتابخانه)، به جای یوسف و زلیخا، با عنوان ویس و رامین معرفی شده است (منزوی، فهرست نسخه های خطی فارسی، تهران 1351، ص 3261 و 3306) و، اگر این عنوان درست باشد، ظاهرا احتساب یوسف و زلیخا جزو نامه نامی اصلا سهو بوده است. وامق و عذرا چهارمین مثنوی از خمسه نامی است که در 2716 بیت، در بحر رمل مسدس محذوف (یا مقصور)، سروده شده و چندین ساقی نامه در ضمن آن آمده است. در این مثنوی، چنان که مصححین نیز نوشته اند، «زبان شاعر پخته و تصویرها دل پذیر و استوار و در خور یک منظومه غنایی است» و بعضی نکات لغوی از آن مستفاد می شود. (مقدمه وامق و عذرا، ص یازده) ...

جامعه فرهنگی ما شاهد یکی از درخشان ترین دوره های ادبی زبان فارسی است. در این دوره، زبان نوشتاری ما ساده تر و پاکیزه تر او از پیرایه های زاید عاری شده، استخدام عناصر شعری در نثر متعادل گشته، شعر از نشخوار مضامین سنتی رهایی یافته و ساختار منطقی و معقول گرفته و از عناصر غر ضعری مزاحم پیراسته شده، تحقیقات ادبی و نقد از کلی گویی به در آمده و معیارهای علمی پیدا کرده و از دستاوردهای علوم انسانی به ویژه زبان شناسی در آن بهره جویی شده، و ادبیات داستانی با رو آوردن نویسندگان جوان به داستان نویسی و ظهور داستان نویسان حرفه ای رونق بی سابقه گرفته است.این پیشرفت نظزگیر حاصل کوشش ها و کشش هایی است که از یک قرن پیش آغاز گشته، از آن زمان که عامه مردم مخاطبان و خریداران و حامیان اصلی و بی رقیب آقار ادبی شدند؛ مطبوعات در حیات اجتماعی نقش موثر پیدا کرد؛ عده ای از اهل قلم به ترجمه آثار ادبی جهان غرب دست زندند؛ با گسترده شدن فضای ادبی و رها شدن شعر و ادب از محدوده دربار و دستگاه قدرت، نویسندگان و شاعران احساس نیاز کردند که از زبان و ادب راه دهند و زبان ادبی را رنگین و پرمایه و نیرومند سازند ...

نقش نماهای گفتمان، آن گونه که امروز در آثار زبان شناسان می آید، مقوله ای است نقشی – کاربردی. اولین با لوینسون (Levinson 1983, p. 88)، ذیل مبحث «مقوله های اشاری در گفتمان»، به وجود کلمات و عباراتی در زبان اشاره کرد که نقش آنها نشان دادن رابطه میان یک گفته و گفته قبلی است. وی تاکید کرد که این عناصر در تعیین شرایط صدق و کذب گزاره ای که در پاره گفتار میزبان آنها آمده باشد نقشی ندارند. از این رو، مطالعه آنها در قالب معناشناسی شرط صدق ممکن نیست بلکه باید آنها را در قالب ملاحظات کاربرد شناسی زبان بررسی کرد.به دنبال اظهار نظر لوینسون، عده ای از محققان کوشیدند تا، با بسط رویکردهای نظری به مطالعه نقش نماهای گفتمان، ابعاد و زوایای کاربرد این عناصر زبانی را بررسی کنند. از جمله مهم ترین آنان می توان به شیفرین (Schiffrin 1987)، بلیک مور (Blakemore 1987) و هانسن (Hansen 1998) اشاره کرد که، با توسل به مبانی و دیدگاه های نظری گوناگون، سعی کرده اند رویکرد کارساز و قابل قبولی برای مطالعه نقش نماها فرمول بندی کنند. نگارنده، در بخش های بعدی این مقاله، رویکرد هانسن را به اختصار معرفی و از آن برای بررسی کاربردهای نقش نمای «بعد» در زبان فارسی استفاده خواهد کرد. اما قبل از آن لازم است به اختصار درباره حوزه کار و اهداف تحلیل گفتمان سخن گفته شود ...

اصلاح شناسی، از طریق مفهوم، که بخشی از دانش است، با مهندسی دانش رابطه نزدیک دارد. رابطه این دو از این امر آشکار است که، در سطح نظری، علم اصطلاح شناسی بخش اصلی علم شناسی است و، در سطح عملی، اصطلاحات پایه اصلی مهندسی دانش است. در شبکه مفاهیم، واژه هایی را که به مفاهیم اطلاق می شوند اصطلاح می نامند. اصطلاحات، در پرتو ساختار نظام مندشان، چارچوب آرایش و نظم دهی دانش و لازمه آن و نظام های خبره است. در مرکز این نظام ها، بنیادهای ساختمند دانش، یعنی واقعیت ها، قاعده ها و راهبردهای حل مساله، جای دارند.علم اصطلاح شناسی، از دیدگاه عملی، با مثلث شی – مفهوم – نماد سر و کار دارد و در جست و جوی راه حل هایی برای مسائل اصطلاح شناسی است. منطق نیز، که شاخه ای از علم شناسی است، از دیدگاهی نظری، علاوه بر این مثلث، مثلث واقعیت – گزاره – جمله و نیز استنتاج را بررسی می کند که هم به مهندسی دانش و هم به معرفت شناسی – که بخش اصلی علم شناسی است – مربوط است.بدون اصطلاحات دقیق علمی نمی توان در علم و فناوری پیشرفت خوبی داشت. در قرن هجدهم، لاووآزیه، خالق نامگان شیمی، خاطر نشان کرد که علوم تجربی از واقعیت های بسیار و انگاره هایی که از طریق این واقعیت ها حاصل می شوند و کلمه ها تشکیل می یابند. هرگاه انگاره هایی که به کلمه ها مربوط اند درست نباشند، واقعیت ها معتبر نخواهند بود. شوخارد، زبان شناس مشهور، بر این باور بود که تیرگی اصطلاحات، مانند مه در دریانوردی، خطرناک است و خطر بیشتری هم دارد، چون به ندرت تشخیص داده می شود. نمادهای مفاهیم، یعنی واژه ها یا نمادهای نوشتاری، باید بدون ابهام بر مفاهیم، که به اشیای دنیای خارج صورت ذهنی می دهند، اطلاق شوند. برای این که بتوان این نمادها را بدون ابهام بر مفاهیم اطلاق کرد، باید مفاهیم را، با استفاده از ویژگی های کیفی اشیا، در درون شبکه مفاهیم توصیف کرد. در سازمان های علمی و فنی و حرفه ای، این کار را متخصصان هر رشته در گروه های اصطلاحات انجام می دهند. البته نمی توان به نقش فعالیت آنها در کمک به جامعه اطلاعاتی آینده زیاده بها داد. متاسفانه، تاکنون پذیرش این نوع فعالیت ها و حمایت از آنها ضعیف بوده است. چون، در هر زبان، شمار عناصر واژگانی برای ساخت های ترکیبی (ستاک ها و وندها) فقط به چند هزار می رسد و شمار مفاهیم در حوزه های متعدد از یک میلیون فراتر می رود. در این صورت، بدیهی است که به سختی می توان واژه ها را بدون ابهام بر مفاهیم اطلاق کرد ...