جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

معنویت شیعی در اندیشۀ هانری کربن از جایگاه والایی برخوردار است. وجه این والایی در این است که کربن بر این باور است که در تشیع، ارتباط با الوهیت و عالم قدسی به واسطۀ امام زنده همچنان محفوظ و پایدار است. به همین خاطر است که آموزه مهدویت در اندیشه کربن اهمیت ویژه ای دارد وکربن پذیرش معنویت شیعی را بدون پذیرفتن اندیشۀ مهدویت ناتمام می‌داند.او برای امام دوازدهم شأنی برتر قائل است،که همان ولایت بر تأویل و آشکار شدن باطن ادیان الهی است. هانری کربن ضمن تصدیق وجود مادی و آفاقی امام زمان، بر وجود انفسی و مثالی امام زمان تأکید بیشتری دارد. و اصراری بر واقعۀ ظهور به مثابه یک پدیده‌ای که روزی در عالم خارج اتفاق بیفتد، ندارد و تحقق آن را منوط به ذهن و ضمیر فرد مؤمن می داند. در اندیشه کربن، امام غایب در مقام اسوه و به عنوان پیشوای شخصی، انسان را به امام زمان موجود در درون هر فرد هدایت می‌کند.کربن این را به عنوان یک رابطۀ شخصی در نظر می‌گیرد و وجود امام را- هرچند در قالب حضوری غایبانه- نشانۀ گشودگی این دنیا به عالم قدس می‌داند.در این مقاله تلاش شده است که به تفصیل دیدگاه هانری کربن در باب وجود امام دوازدهم و چگونگی پیشوا بودن او در دوران غیبت و چگونگی تحقق یافتن ظهور مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد.

صدرالمتألهین در جای جای آثار خویش دربارۀ نسبت فلسفه با دین و عدم مخالفت آن دو با یکدیگر سخن گفته است. او در این باره از دین با تعبیرات گوناگونی یاد کرده است؛ تعبیراتی چون دین و طریقۀ انبیاء، کتاب و سنت، شریعت حقه، شریعت خاتم الانبیاء، شرایع حقۀ الهیه، هذا القرآن، احادیث وارده از نبی و آل نبی، و احادیث صحیح پیامبر اسلام. او قرآن را تحریف ناشده می‌داند و معتقد است که باور به تحریف قرآن، با اعتقاد به حجیت قرآن در تنافی است اما دربارۀ احادیث، و نسبت احادیث گردآوری شده در متون حدیثی با آنچه از نبی و آل نبی صادر گشته داوری نکرده است. این پژوهش پس از تبیین دقیق و مستند دیدگاه صدرالمتألهین دربارۀ نسبت فلسفه با دین، بر اساس دوگانۀ سنت و حاکی از سنت ـ‌ یا سنت صادره و سنت واصله ـ در دو مرحله به نقد آن دیدگاه می‌ۤپردازد؛ در مرحلۀ اول نشان می‌دهد که نه تنها حکمت متعالیه بلکه هیچ فلسفه‌ای با «دین واصل»، مخالفت کلی ندارد همچنانکه هر فلسفه‌ای از جمله حکمت متعالیه با «دین واصل»، مخالفت جزیی دارد؛ و در مرحلۀ دوم نشان می‌دهد که ادعای مخالفت یا عدم مخالفت هر فلسفه‌ای با «دین صادر»، ادعایی اثبات ناپذیر و ابطال ناپذیر است که در نهایت حتی در مقام جدل با متدینین نیز کارآیی ندارد.

معتزله به‌عنوان یکی از جریان‌های اصلی کلامی در عالم اسلام به بحث علیت، فروعات و مصادیق آن، در قالب مباحث گوناگون کلامی همچون خلقت، استطاعت، اراده و فاعلیت خدا و انسان در افعال مباشر و متولد پرداخته است که استخراج و تحلیل نظرات ایشان، سهمی بسزا در فهم سیر تفکر فلسفی و کلامی این نحله دارد و نیز نشان‌دهندۀ تأثیرپذیری فکری آن‌ها از سایر اندیشمندان است. معتزلۀ بصره و بغداد که هرکدام به دو گروه متقدم و متأخر تقسیم می‌شوند، دربارۀ تعریف و تبیین مفهوم علیت و اقسام آن، فروعات قاعدۀ علیت، ملاک نیازمندی معلول به علت و نحوۀ علیت خداوند و انسان، آرای مشترک و گاه متفاوتی دارند. در این مقاله کوشیده‌ایم دیدگاه‌های دانشمندان برجستۀ معتزلی را از آثار معتبر ایشان دربارۀ مباحث فوق، استخراج کرده و ضمن تبیین آرای مشترک، اختلاف‌نظرهای درون‌فرقه‌ای آن‌ها را نشان دهیم. در نهایت، به‌نظر می‌رسد دانشمندان معتزلی در مسائل متعددی همچون قاعدۀ الواحد، علیت خداوند نسبت به جواهر و اعراض، چگونگی بقا و فنای اجسام، چیستی استطاعت و نیز علیت انسان در افعال متولد، با هم اختلاف‌نظر دارند. همچنین برخی از ایشان در مباحثی مانند قاعدۀ الواحد و ملاک نیازمندی معلول به علت، به دیدگاه‌های فیلسوفان نزدیک شده‌اند.

تفسیرهای دوگانه‌انگارانه از تجربه های نزدیک به مرگ(NDE)، مبتنی بر شواهدی از جمله تجربه از مکانهای بسیار دور، کسب آگاهی از گذشته، حال و آینده و مشاهده ورای اشیای فیزیکی می‌باشند. از این منظر، این تجربه ها بدون وجود روح و بُعد فرامادی امکان پذیر نیست. این رویکرد، تفسیرهای تقلیل گرا و فیزیکالیستی را از توضیح این اتفاقات ناتوان می‌داند. در این مقاله در صدد پاسخ به این پرسشها هستیم که: آیا بجز فرض وجود روح مجرد، گزینه دیگری برای پذیرش و تبیین تجربه های نزدیک به مرگ وجود ندارد؟ آیا با استفاده از این تجارب میتوان به اثبات وجود روح مجرد در انسان پرداخت؟ این نوشتار با روش تحلیلی توصیفی و با طراحی یک استدلال از نوع آزمایش فکری به بررسی دیدگاهی می‌پردازد که براساس آن با توسعه هوش مصنوعی(AI)، اینترنت اشیاء (IoT) و همچنین ترکیب این دو فناوری با عنوان هوش مصنوعی اشیاء(AIoT)، میتوان به وسیله یک ربات یا جسم مجهز به این فناوری، ادعاهای تجربه گران نزدیک به مرگ را بدون نیاز به وجود روح، تکرار و تجربه نمود و یا حتی با اتصال به مغز افراد، آن تجربه ها را بدون وجود حالات نزدیک به مرگ ایجاد کرد. این ادعا میتواند چالشی برای تفسیرهای دوگانه‌انگارانه از تجربیات نزدیک به مرگ باشد. راقمان این سطور، تفسیرهای فیزیکالیستی و یگانه‌انگارانه از تجربیات پس از مرگ را تایید نمی کنند؛ اما قصد دارند چالش‌های نوین پیش‌روی تفسیرهای دوگانه انگارانه از این تجربیات را مطرح نمایند.

فلسفه اسلامی هر چه از هستی‌شناسی دورگشته و به معرفت‌شناسی روی می‌آورد به تدریج از افلاطون و فلوطین دوری گزیده و به واقع‌گرایی و عقل‌گرایی ارسطویی گرایش یافته است. فلسفه‌علم ارسطوئی و، به تبع آن، فلسفه علم اسلامی سه اصل را پذیرفته‌اند: (۱) وجود علم مابعدالطبیعه، (۲) وجود ذوات و خواص ذاتی، (۳) ضرورت تحلیل‌های واقع‌گرایانه از ذوات و خواص ذاتی، و بطورکلى از اشیاء و امور. اما فلسفه‌علم‌های مابعدنیوتن به تدریج (۱) علم مابعدالطبیعه را انکار کرده‌اند، (۲) وجود ذوات و خواص ذاتی را انکارکرده‌اند، (۳) تحلیل‌های واقع‌گرایانه را رها کرده و به تحلیل‌های منطقی و زبانی بسنده کرده‌اند. ذات‌گرایی جدید با بیشتر اصول اساسی ذات‌گرایی ارسطویی در توافق است، اما بر ضعف‌هایی مشتمل است که می‌توان با بازسازی آن‌ها به سوی فلسفه‌علم‌ای که می‌توان فلسفه‌علم اسلامی نامید گام نهاد: در هستی‌شناسی با پیش کشیدن خدای خالق و حکمت و غایتمندی، در معرفت‌شناسی با پیش کشیدن هماهنگی انسان با جهان و توانایی او بر شناسایی کاملاً درست اشیاء و امور، و در روش‌شناسی با پیش کشیدن امکان تبیین درست از اشیاء و امور. تفاوت این دیدگاه‌ها، در تفاوت مابعدالطبیعه آن‌ها است. و من مابعدالطبیعه ارتقاء یافته فلسفه اسلامی را واقع‌بینانه‌تر و معقول‌تر از مابعدالطبیعه مابعدنیوتنی، که می‌توان آن را مابعدالطبیعه هیومی نامید، و معرفت‌شناسی و روش‌شناسی فلسفه‌علم معاصر اسلامی را واقع‌بینانه‌تر و معقول‌تر از معرفت‌شناسی و روش‌شناسی فلسفه‌ها و فلسفه‌علم‌های معاصر، و حتی واقع‌بینانه‌تر و معقول‌تر از معرفت‌شناسی و روش‌شناسی ذات‌گرایی جدید می‌بینم.

مساله پژوهش حاضر تبیین نسبت اقتصاد با اخلاق در نظام فکری فارابی است. او مدینه‌ها را به دو دسته عمده فاضله و جاهله تقسیم می‌کند و سپس به بحث از انواع فضایل می‌پردازد. ابونصر فارابی تصریح می‌کند انسان باید بکوشد خود را به زینت فضائل آراسته سازد و از رذایل و صفات ناپسند دوری جوید. فضائل به چهار دسته اصلی تقسیم می‌شوند که فضائل اخلاقی و فضائل عملی به معنای ایجاد فضائل جزئی در امت‌ها و اصناف، بخشی از آن‌ها به شمار می آیند. فارابی علاوه بر تاکید بر اکتساب فضائل اخلاقی و عملی، به مباحث اقتصادی و معیشتی عطف توجه می کند و در رساله سیاست تصریح دارد که انسان مکلف است در به دست آوردن مال و ثروت مبالغه کند و در کسب جاه و موقعیت های اجتماعی مجاهده ورزد. به این ترتیب فارابی تلاش در کسب مال و موقعیت های اجتماعی را در تعارض با اخلاق نمی داند، بلکه از وظایف اخلاقی افراد مدینه فاضله به شمار می آورد.

ابن سینا از جمله فیلسوفان مسلمانی است که به نحو نظام مند در آثار خود به بحث حدس و چیستی آن پرداخته است. در مقاله حاضر با استفاده از روش تحلیلی- تطبیقی به این سؤال اساسی پاسخ داده می-شود که چه تفاوتی بین دیدگاه ملاصدرا و ابن سینا در باب چیستی حدس و کارکرد آن وجود دارد و ملاصدرا در این بحث تا چه حد وامدار ابن سینا می باشد. دیدگاه ابن سینا درمورد حدس در طول حیات فکریش تغییر یافته است و ما با دو نظریه یکی نظریه استاندارد و دیگری نظریه بازبینی شده در آثار ابن سینا در بحث چیستی حدس مواجهیم. فیلسوفان پس از ابن سینا از جمله ملاصدرا ضمن عدم توجه به این دو رویکرد ابن سینا در تبیین چیستی حدس، خوانشی تلفیقی از آثار وی داشته اند که بر اساس آن فکر عبارت است از حرکت ذهن برای کشف حد وسط. این حرکت در حقیقت نوعی تکاپوی ذهنی در بین معلومات برای کشف حد وسط است. اما حدس کشف آنی حد وسط بدون نیاز به حرکت و تکاپوست و وقتی حدس به اوج قوت خود برسد از آن با نام ذکاء یاد می‌شود. ملاصدرا نیز همین خوانش تلفیقی از چیستی حدس را در آثار خود دنبال می‌کند هر چند وی در برخی موارد اختلافاتی با ابن سینا دارد که از جمله آنها می توان به بحث کارکرد حدس در حیطه تصورات یا تصدیقات، حدس و مراتب عقل، نقش عقل فعال در حدس، تفاوت انسانها در دارا بودن حدس، حصولی یا حضوری بودن حدس اشاره کرد.

مدرسه فلسفی سبزوار، که در نیمه قرن سیزدهم هجری به همت حاج ملاهادی سبزواری تأسیس شد، یکی از تأثیرگذارترین مراکز فلسفی ایران در دوران قاجار بود. این حوزه که تا سه نسل به حیات خود ادامه داد، به دلیل ویژگی‌های منحصر به فردش و تأثیر شگرف آن بر اندیشه فلسفی ایران، همواره مورد توجه پژوهشگران تاریخ فلسفه اسلامی بوده است. این پژوهش به بررسی علل شکوفایی و افول این مدرسه می‌پردازد و تلاش می‌کند به این پرسش پاسخ دهد که چه عواملی سبب رونق چشمگیر آن در دوران حیات بنیان‌گذارش شد و چرا پس از درگذشت وی رو به افول نهاد. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که موقعیت علمی و فکری ممتاز حکیم سبزواری، تمرکز بر حکمت متعالیه، روش آموزشی متمرکز بر سلوک عملی، و جذب گسترده شاگردان از سراسر ایران و جهان اسلام، از مهم‌ترین عوامل شکوفایی این مدرسه بودند. در مقابل، وابستگی شدید آن به شخصیت مؤسس، ظهور مراکز فلسفی رقیب در تهران و مشهد، موقعیت سیاسی جغرافیایی سبزوار، فقدان نوآوری و عدم توجه به فلسفه‌های جدید، از جمله عوامل اصلی افول آن به شمار می‌روند. این پژوهش با رویکرد تحلیلی-تاریخی، نشان می‌دهد که مدرسه فلسفی سبزوار، علی‌رغم افول تدریجی، تأثیرات عمیقی بر تداوم و توسعه حکمت متعالیه در ایران بر جای گذاشته است.