جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

دیوید هیوم با در نظر داشتن عقلانیت معرفتی، سخن از عقلانی بودن گرایش‌ها و عواطف انسانی را بی‌معنا می‌داند؛ حال آنکه عقلانیت صرفاً به عقلانیت معرفتی خلاصه نمی‌شود و اگر عقلانیت ارزشی را بپذیریم، آنگاه عواطف و اعمال انسانی نیز می‌توانند به این معنا، عقلانی یا غیرعقلانی باشند. در عقلانیت معرفتی، هماهنگی و تطابق ذهن و عین، مد نظر است و در عقلانیت ارزشی، هماهنگی و تناسب میان موجودات و به‌ویژه، بر اساس تبیین الهی، میان موجودات و خدا. این ‌گونه هماهنگی و سازگاری، دارای ارزش بنیادین است و ازاین‌رو، عقلانیت و ارزش، دو روی یک سکه‌اند. برخی آموزه‌های اسلامی که درباره عقل و تعقل سخن گفته‌اند، بر اساس این نوع عقلانیت، قابل تفسیر هستند و ازآنجاکه این آموزه‌ها، فهم این‌ گونه عقلانیت را به قلب نسبت داده‌اند و از طرفی، قلب را مرکز عواطف دانسته‌اند، می‌توان قلب را قوّه‌ای معرفتی-انگیزشی دانست که درصورتی‌که سالم باشد، هم ارزش‌های وجودی را درک می‌کند و هم انسان را به‌سوی آنها سوق می‌دهد.

علم غیب و صدور اخبار غیبی از امامان((ع))، از مباحث کلامی شیعی است و اعتقاد شیعه به این آموزه انکارپذیر در طول تاریخ تشیع، با اندکی قبض و بسط، در مجامع علمی مطرح بوده است؛ هرچند برخی علمای اهل‌سنّت نیز آن را می‌پذیرند. در این میان، دیدگاه ابن تیمیه (م728ق) به دلیل جایگاه علمی وی در جامعه اهل تسنن و اهمیت مقوله کلامی علم غیب در منازعات بینامذهبی و نیز نگاشته‌هایی در مورد اعلام پذیرش علم غیب امام علی(ع) از سوی ابن تیمیه، قابلیت بحث دارد. بر مبنای دستاورد مقاله حاضر، ابن تیمیه قائل به صدور اخبار غیبی از اصحاب پیامبر(ص) بوده که امام علی(ع) ـ و نه دیگر ائمه((ع))ـ نیز در شمار آنان است. او این آگاهی از اخبار غیبی را فضیلتی خاص و یا دلیلی بر امامت نمی‌دانست و آن را حتی به کاهنان، ساحران و مدعیان نبوت نیز نسبت می‌دهد؛ گرچه منشأ این علوم در اصحاب را شخص پیامبر(ص)، و سرچشمه علم غیب دیگران را جنّیان و شیاطین می‌داند. مجموعه داده‌های موجود، اعتقاد ابن تیمیه به «صدور اخبار غیبی» از امام علی(ع)، و نه پذیرش علم غیب امام(ع) از سوی او را برمی‌تابد.

وجود رابط، یکی از ابتکارات صدرالمتألهین است که حکمتش را به‌وسیله آن تعالی بخشیده و تحوّلات شگرفی در نظام فلسفی‌‌اش به وجود آورده است. علامه جوادی ‌‌آملی، به‌عنوان یکی از شارحان برجسته حکمت صدرایی، ضمن بیان ارزشمندی این نظریه، با ورود به دو ساحت معنا‌‌شناسی حقیقت وجود رابط و هستی‌‌شناسی آن، گام‌های مؤثری در این زمینه برداشته است. در بحث معنا‌‌شناسی با معنای وجود رابط به حقیقت خارجی که برای پیوند میان موضوع و محمول می‌‌آید، آن را از نسبت حکمیّه که جایگاه ذهنی دارد و در تمام هلیات بسیطه و مرکبه جریان دارد، ممتاز می‌‌سازد. همچنین در بخش هستی‌‌شناسی بحث، وجود رابط را که قسیم وجود نفسی است، امر وجودی و واقعی و از سنخ حقیقتی می‌‌شمارد که دارای مراتب مختلف کمال و نقص است. دستاورد‌‌های این نظریه بر مسائل فلسفی، در دو حوزه الهیات به ‌معنای اعم، همچون برچیده ‌شدن ماهیت، تحول امکان ماهوی به فقری و... و الهیات به‌ معنای اخص، همچون اثبات وجود حق، تبدیل ساحت امکان به توحید افعالی و...‌، بخش دیگری از اقدامات علامه در این نوشتار است. ایشان در خلال این مباحث، ضمن تبیین صحیح وجود رابط و اثبات آن با دو تقریر متفاوت از برهان امکان فقری بر اساس مبانی حکمت متعالیه، ابهامات مشتاقان حکمت صدرایی را در این خصوص پاسخ داده و برخی لغزش‌‌ها را در این زمینه مرتفع ساخته است. نویسنده با روش توصیفی- تحلیلی به دنبال بررسی این مباحث در حوزه وجود رابط از دیدگاه علامه جوادی آملی است.

بررسی وضعیت متون آموزشی و آسیب­شناسی کتاب­های درسی در راستای اصلاح، تکمیل، روزآمد و کارآمد کردن آنها، یکی از اقدامات لازم و متداول در نظام­های آموزشی است. در بررسی و آسیب­شناسی متون درسی دانش فلسفه در حوزه علمیه قم، با روش تحلیل مضمونی داده­های گردآمده از طریق مصاحبه و کتابخانه­ای، می‌توان آسیب‌های متعددی را یافت که به دو بخش آسیب­های عمومی و آسیب­های اختصاصی قابل تفکیک­اند. در بخش آسیب­های عمومی، موارد فراونی از آسیب­ها ناظر به اهداف آموزشی، روش آموزشی، محتوای آموزشی، شکل و ظاهر متن آموزشی، ساختار متن آموزشی و جنبه­های روان­شناختی، قابل مشاهده­اند. در بخش آسیب­های اختصاصی نیز موارد متعددی از اشکالات به چشم می­خورند؛ همچون: فقدان متنی مناسب به‌عنوان مدخل و درآمد برای آغاز آموزش فلسفه، انتزاعی و غیرکاربردی بودن، بی­توجهی به فلسفه­های مضاف، عدم توجه به آموزش منتقدانه مکاتب و نظام­های فلسفی غربی، نپرداختن به مباحث معرفت­شناسی، نقصان برخی سرفصل­های مهم در برخی کتاب­های درسی، گرفتار بودن بخش­هایی از مطالب متون فلسفه در بند برخی مباحث منسوخ‌شده قدیمی، اختلاف در ترتیب مباحث، عدم توجه به تاریخ فلسفه در طرح مباحث، تعارض برخی مباحث فلسفی با آموزه­های دینی و اختلاط مسائل فلسفی.

چگونگی تعامل علم کلام و فلسفه، از دیرباز مورد توجه اندیشمندان بوده است. در این‌ میان، برخی فقط به تعامل در روش اکتفا کرده و گروهی دیگر، تا حد جایگزینی فلسفه با کلام پیش رفته‌اند. روشن است که آگاهی از حقیقت این امر می‌تواند زمینه‌ساز حل بسیاری از اختلافات و ایجاد زمینه‌های مشترک باشد. بنابراین، مسئله ما در این نوشتار، بررسی نحوه تعامل این دو حوزه معرفتی خواهد بود. بررسی‌ها نشان داد سیر متلاطم و ناموزون رشد مباحث کلامی، مانع از این است که حکمی واحد درباره رابطه علم کلام و فلسفه داشته باشیم؛ زیرا این رابطه در طول تاریخ، پیوسته از ضعف به‌سوی قوت در حرکت بوده است. همچنین به‌جرئت می‌توان مدعی شد در دوران متأخر، مرز میان کلام و فلسفه در مسائل مشترک برداشته شده و این دوگانگی، به وحدت تبدیل شده است؛ وحدتی که برخی از آن به «کلام فلسفی» تعبیر کرده‌اند. در این نوشته، ضمن توصیف این تحول تاریخی، چگونگی این حرکت، تحلیل و بررسی شده است.

یکی از مفاهیم مهم و کلیدی در مباحث اخلاق و فلسفه اخلاق، حکمت عملی است. دانستن چیستی این مفهوم ازنظر ارسطو به این جهت اهمیت دارد که وی از طرفی میراث‌دار اسلاف بزرگی همچون سقراط و افلاطون است و از طرف دیگر، کتب و آثارش پس از ترجمه و مطالعه توسط اندیشمندان اسلامی مانند کندی و فارابی، مبدأ و محور علم اخلاق، اخلاق فلسفی و اخلاق اسلامی قرار گرفته است. بدین‌سان در این نوشتار که با روش توصیفی- تحلیلی انجام گرفته، چیستی حکمت عملی، از طریق مقایسه آن با سایر فضایل عقلی در نظر ارسطو مشخص شده است. نتیجه تحقیق اینکه عقل شهودی، که متکفل بدیهیات است، در کنار شناخت علمی که توانایی بر اقامه برهان است، حکمت نظری با موضوع عالی‌ترین موجودات را تشکیل می‌دهد و حکمت نظری نیز با مبادی خود، از مبادی توانایی عملی (تخنه یا فن) و حکمت عملی (فرونسیس) به‌ شمار می‌رود. حکمت عملی یا فرونسیس از عقل نظری وام می‌گیرد و به عقل عملی وام می‌دهد و به تعبیر دیگر، معلول عقل نظری و علت (اعدادی) عقل عملی برای عمل اخلاقی است.