جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

قرآن، نظامنامه تمدن‎ اسلامی است. واژه «‌تمدّن» در قرآن نیامده ‌است؛ ولی برخی از مفسران، از«‌امت» استفاده‌ تمدّنی کرده‌اند؛ یعنی جماعتى‌ که‌ به پیامبر ‎خدا ایمان ‌آورده‌‌اند.‌ در این نوشتار، به روش توصیفی _تحلیلی، به بررسی تطبیقی مفهوم تمدن از نظر علامه ‌طباطبایی و سیدقطب به‌ویژه در تفاسیرشان با توجه به واژه «امت» پرداخته‌ شده است.‌ یافته‌‌های مقاله نشان می‌دهد قرآن مهم‌ترین عامل پیدایش و تداوم اجتماع بشری را در وحدت فرامادّی دانسته که مرزهای جغرافیایی، زمانی، خویشاوندی، نژادی و... ‌را درمی‌نوردد. سید قطب معتقد است مقصود از «امت ‌واحده‌» در‌ قـرآن‌، دیـن ‌اسـلام و جامعه مسلمانان است و هر که اعتقاد مسلمانی نداشته‌ بـاشد،‌ از‌ قـلمـرو «امــت ‎واحده» خارج‎ و در زمره جامعه جاهلی ‎است؛ اما علامه در مفهوم امت، توسعه معنایی می‌دهد و معنای جهان‎شمولی قائل ‎است؛ یعنی گروهـی‌ کـه هـدفی واحـد اعم از امـور دنـیوی و مـعنوی دارند؛ گـر‌چـه‌ وحدت امت، عـلاوه‎ بـر همگرایی، با هـم‎کیشی کامل ‎می‎شود.‌

اعتقاد به ولایت تکوینی اولیای الهی، یکی از مهمترین آموزه‌های کلامی-‌تفسیری شیعه است. عالمان شیعی تلاش کرده‌اند با تبیین صحیح ولایت تکوینی، ادعای منافات­داشتن ولایت تکوینی با توحید افعالی را پاسخ دهند. آیت‌الله العظمی صافی گلپایگانی مدظله‌العالی از عالمان بزرگ تشیع، ضمن تبیین ولایت تکوینی و رابطه آن با توحید، تلاش کرده است ادعای مشرک‌بودن شیعیان و نیز تفویض و واگذاری کامل امور به انسان را پاسخ داده و هم‌زمان، تفسیرهای ناصحیح توحید افعالی را نیز روشن سازد. ایشان، محدوده معنایی ولایت تکوینی را به پنج قسم سلطنت ولایت تکوینی شخص بر نفس خود، اذن الهی سلطنت فرد بر تمام ممکنات به طور تکوینی، استقلالاً و به اراده الهی، ولایت عامه بر موجودات به صورت حادث و غیر مستقل، قدرت تصرف بر بخشی از کائنات با استفاده از علوم مکتسبه یا به نحو موهوب و لدنّی، تصرف در کائنات به صورت خرق عادت، اعجاز و بر حسب مصالح و مقتضیات خاص و خرق عادت، تقسیم کرده و ضمن تبیین و پذیرش قسم 4و 5 و ردّ قسم 1 و 2، قائل است قسم 3 آن به معنای ولایت انسان کامل مانند نبی و ولیّ وقت و عامه موجودات و اداره سازمان کائنات به صورت حادث و غیر مستقل است. در بیان آیت‌الله صافی، این قسم سوم، با توحید منافات ندارد و موجب کفر یا خلاف ضرورت نخواهد بود و اطلاق روایات، مفید ثبوت ولایت به این معنی است؛ لیکن در مقام اثبات، دارای ضعف سندی است و برای اثبات کافی نیست و نمی‌توان از ظواهر آیات، که خدا را فاعل بلاواسطه پدیده‌های ­عالم می‌داند، به سادگی دست برداشت و با سه شرط سازگارى ایجادشده بین قول سوم قاعده فلسفی الواحد لایصدر منه الا الواحد و احادیث به‌جامانده در خصوص خلقت انواری پیامبر اکرم(ص) و ائمه اطهار(ع) معقول است.

علم قرائت، علمی است درباره‌ قرائت قرآن که کلام وحى و معجزه جاوید پیامبر گرامى(ص) است. ازاین‌رو، شناسایی اختلاف قرائات الفاظ قرآنی و بررسی نقش آنها در تفاسیر، اهمیت ویژه‏اى دارد. در این نوشتار، موارد اختلاف قراء هفتگانه، در مورد برخی واژگان سوره‌ اسراء، بررسی و اختلاف تفسیرى این موارد، به صورت تطبیقی، تحلیل شده است. همچنین میزان اختلاف، بر اساس روایت حفص از عاصم، به عنوان مشهورترین قرائت، توسط‌ جدول و نمودار مشخص شده و نقش اختلاف در قرائات برخی واژگان این سوره در تغییر یا عدم تغییر معانی کلمات و آیات آن، مورد توجه قرار گرفته است. در انجام این تحقیق، از منابع کتابخانه‌ای و از روش تحلیلی و توصیفی بهره برده‌ایم. این تحقیق نشان داد مدعای عدم وقوع تحریف در قرآن، ناظر به عدم وقوع تحریف به زیاده و نقصان در قرآن است نه مطلق انواع تحریف؛ زیرا تحریف معنوی، در قالب ترجمه‌‌ها و تفاسیر مختلف رخ داده است. البته مسئله‌ «اختلاف در قرائات»، تحریف لفظی است، ولی میزان تاثیر آنها در معانی واژگان آیات سوره‌ اسراء اندک بوده و اغلب و در نهایت، مفهوم یکسانی از آیه به ‌دست آمده است. گاهی تغییراتی مانند مبالغه و تاکید یا التفات از مقام غایب به تخاطب یا برعکس یا به ‌صورت مفرد و جمع ایجاد شده است. در بعضی موارد نیز منجر به تغییر معنایی در آیه شده است. از مجموعه‌ 28 مورد اختلاف قرائت در سوره‌ اسراء، 12مورد همراه با تغییر معنایی و تعداد 16 مورد، بدون تغییر معنایی است.

مسئله نسخ، از صدر اسلام مورد توجه بوده است. نسخ، دارای دو رکن اصلی ناسخ و منسوخ است و به حوزه‌ آیات الاحکام اختصاص دارد. برخی مفسران و اندیشمندان اسلامی، در مورد آیات 20 و 169-170 سوره‌ آل ‌عمران ادعای نسخ کرده‌اند. این مقاله، با روش توصیفی‌ ‌ـ تحلیلی، ادعای مذکور را بررسی و با استناد به چند ادله، آن را نقد می‌کند. حاصل تحقیق این است که ادعای نسخ در آیات مذکور با اشکالاتی روبه‌رو است که عبارتند از: نسخ قرآن به خبر واحد، پذیرش وقوع تحریف در قرآن، محدودکردن آیات قرآن به زمانی خاص و عدم جاودانگی قرآن تا روز قیامت.

این نوشتار ضمن بیان اهمیت جایگاه خانواده در قرآن، به ‌قوانین و وظایف متقابل زوجین در راستای تحکیم بنیان خانواده اشاره می‌کند. سپس با برشماری حق تکریم و حسن معاشرت، حق مالکیت و استقلال مالی و حق ارث، می‌کوشد دیدگاه برخی مفسران معاصر سنی و شیعی دارای گرایش اجتماعی، یعنی محمد عبده، ابن‌عاشور، علامه ‌طباطبایی و علامه ‌فضل‌الله را در تفسیر آیات مربوط به این حقوق، با مقایسه تطبیقی واکاوی کند. این مفسران معتقدند در نظام حقوقی اسلام، حقوق و تکالیف زن و شوهر بر اساس توانایی‌های روحی، طبیعی و جسمی بین آنها تقسیم ‌شده است. با وجود اختلاف عقیده آنان در مذهب و تفاوت در برخی مبانی، اشتراک بسیاری در دیدگاه‌های ایشان در هر سه موضوع وجود دارد؛ مانند استقلال مالی زن و شوهر در خانواده و بحث ارث. در این مقاله، به ‌بررسی اختلاف‌ نظرها و مفاهیم آن در آیات پرداخته شده است که تفاوت دیدگاه‌ها در مفهوم کسب و برخی قواعد ادبی، در آیه مربوط به ارث است.

از موّلفه‌های روش پیشنهادی خولی در تفسیر ادبی معاصر، تحلیل‌های روان‌شناختی و جامعه‌شناختی است. نظر به نوآوری‌های دیدگاه خولی، در این دو بخش و نیز تاثیر آن در تعامل علوم انسانی با اسلامی، هدف اصلی این مقاله، تحلیل آراء خولی در این دو محور است که این مهم، به روش تحلیلی مبتنی بر داده‌های کتابخانه‌ای و آثار تفسیری خولی و تفسیر بنت‌الشاطی تجزیه و تحلیل خواهد شد. برآیند نوشتار حاضر این است که خولی به دلیل اشکالات مکتب تفسیری اهل سنت، ضمن مرجعیت‌دادن به قرآن با تفسیر موضوعی و استفاده از تحلیل‌های روان‌شناختی و جامعه‌شناختی، قصد فهم دقیق‌تر قرآن و اثبات توانمندی قرآن در رفع مشکلات امروزی و تطابق فهم ادبی قرآن با نیازهای روز جامعه را داشت که نقطه قوت دیدگاه اوست و اشکالات غایی و روشی دیدگاه خولی، در تحلیل‌های جامعه‌شناختی آن، تاثیر منفی نداشته است. در تحلیل‌های روان‌شناختی نیز صرف نظر از ایده اسطوره‌ای‌دانستن قرآن خلف‌الله، اشکالی متوجه این نوع تحلیل‌ها در خود آثار خولی نیست؛ ضمن آنکه کارکردهای مثبت تحلیل‌های روان‌شناختی در تفسیر بنت‌الشاطی قابل مشاهده است. این امر نشان می‌دهد اصل این دیدگاه در این دو محور قابل توجه است و بسته به نوع کاربرد آن در تفسیر باید اعتبارسنجی شود. با لحاظ ضوابط و قواعد صحیح تفسیری، کاربست گزاره‌های دیدگاه خولی در این دو محور، فهم دقیق‌تر و کاربردی‌تر از آیات به دست می‌دهد.