جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از حرکت­های مهم ضد استعماری قرن نوزدهم میلادی در برخی ازکشورهای اسلامی، جریان سید محمد بن علی السنوسی است. وی صوفی و مالکی مذهب است که براساس تصوف و عرفان، زوایای (خانقاه) متعددی در لیبی بنا کرد. سؤال این است که جریان سنوسیه چیست و عوامل تأثیر­گذار بر آن و نقاط قوت و ضعف آن چگونه است؟ توصیف جریان سنوسیه و تحلیل فکر و حرکت انقلابی شخصیت­های برجستۀ آن، همانند سید مهدی، احمد شریف و ... که در مبارزه با استعمار ایتالیا تلاش کرده­اند، از اهداف دیگر این پژوهش است. یافته­ها نشان می­دهد که این جریان، از طریق زوایا به ترویج تعالیم دینی خصوصاً عقیدۀ اجتهاد، وحدت، تهذیب اخلاق، بیداری وجدان، ایستادگی در برابر ظلم و تلاش برای استقلال لیبی پرداخته­ و از محبوبیت خود در بین مردم و جهاد در برابر استعمار فرانسه و ایتالیا بهره برده است. بررسی شخصیت­های انقلابی سنوسیه و بیان قوت و ضعف آنها، از نوآوری­های این پژوهش است

نگرش انتقادی به تمدن غرب در اندیشۀ بسیاری از متفکران مسلمان بازتاب یافته و دیدگاه­های گوناگونی در این‌باره مطرح شده است. تحقیق حاضر درصدد است با روشی تحلیلی- انتقادی به این پرسش پاسخ دهد که از دیدگاه ابوالحسن ندوی چرا و چگونه تمدن جدید غرب جهان را در بحران فرو برده است و راه برون رفت از این بحران چیست؟ حاصل این بررسی نشانگر آن است که ندوی تمدن غرب را تمدنی مادی و دین‌گریز می‌داند که با افراط در این دو ویژگی، نه تنها خود را در بحران قرار داده، بلکه جهان را در جاهلیتی نوین فروبرده است. از نظر وی، چنانکه در گذشته، اسلام، جهان را از جاهلیت نخستین رهایی بخشید؛ اکنون نیز برون‌رفت از بحران جاهلیت جدید، تنها با تغییر رهبری جهان و انتقال آن به دست اسلام و مسلمانان ممکن است. البته تحقق این رسالت، منوط به اعتقاد راسخ و اراده و تلاش جدی مسلمانان و وجود انسان کامل و احیاگری است که زمام این حرکت تاریخی را بر عهده گیرد. به رغم نقاط قوتی که دیدگاه ندوی دارد، نقدهایی نیز بدان وارد است، از جمله: تناقض در نوع نگرش به تمدن غرب و نوع مواجهه با آن، آرمانی و انتزاعی بودن برخی دیدگاه‌ها و دورشدن از مقام عینیت و واقعیت، تعصب و امید بیش از اندازه نسبت به اعراب در ایفای نقش تمدنی در آینده و عدم اهتمام لازم به حوزۀ عمل و سیاست.

سنت و نوع تلقی از آن، در دو سدۀ گذشته محور مناقشات فکری جهان اسلام بوده است. در این مقاله با تبیین بحران جهان اسلام در مواجهه با غرب، به دنبال معرفی رویکردهای مختلف و پاسخ آن‌ها به این بحران برآمده‌ایم. بر این اساس، رویکردهای مختلف را در نوع نگاهی که به سنت دارند در چهار جریان لیبرالی، مارکسیستی، احیاگرایانه و انتقادی طبقه‌بندی کرده‌ایم. در گام بعدی به‌ مسئلۀ اصلی این تحقیق که مقایسۀ دو متفکر از دو جریان فکری است پرداخته­ایم. سید قطب از جمله متفکرانی است که داعیۀ احیاگری و بازگشت به سنت را دارد. در نگاه او سنت به مثابه کلیتی است که در صدر اسلام عامل شکوفایی تمدن اسلامی بوده است و در حال حاضر خروج از بحران جهان اسلام را در بازگشت به آن می­داند. اما عابدالجابری از منظری متفاوت به سنت نگریسته است؛ وی سنت را مجموعه‌ای از نظام‌های معرفتی می‌داند که یک کل را تشکیل داده‌اند و مجموعه‌ای از عناصر عقلانی و غیرعقلانی در آن وجود دارد. بر این مبنا، او راه‌حل خروج از بحران را در گسست از عناصر غیرعقلانی سنت و احیای جنبه‌های عقلانی و اصیل آن می­داند که بتواند با مدرنیته و عقلانیت مدرن نسبت مستقیم پیدا کند.

مفهوم جهانی‌سازی از مفاهیم تازه‌ای است که در دهه‌های اخیر وارد ادبیات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی جهان شده و تعاریف متعددی از آن ارائه شده است که گاه به زاویه‌ای خاص از جهانی‌سازی عنایت داشته و گاه نگاهی جامع بدان صورت پذیرفته است. جهانی‌سازی به دنبال یکسان‌سازی مردم جهان در اموری چون اقتصاد، فرهنگ و سیاست است تا منافع ویژۀ خود را از خلال آن استیفا نماید. طیب تیزینی جهانی‌سازی را نظامی اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی می‌داند که می‌خواهد انسان‌ها و طبیعت را ببلعد و به کالایی مصرفی در بازار جهانی تبدیل کند. وی نقش این نظام را که هم‌سو با اهداف صهیونیسم می­داند، در عصر ما بسیار پررنگ دانسته و بر مبنای اندیشه‌های مارکسیستی و اسلامی خود راه‌کارهایی چون لزوم مواجهۀ نقادانه با این پدیده، احیای هویت و فرهنگ عربی در پرتو نهضت روشنگرانۀ فکری عربی و بهره‌گیری از نخبگان به مثابه پشتیبان‌های فکری نهضت ارائه می‌نماید. نوشتار پیش‌رو که به شیوه‌ای توصیفی-تحلیلی دیدگاه تیزینی را مورد بررسی قرار داده است، انتقادهایی نظیر ناکارآمد بودن اندیشه‌های مارکسیستی در بستر جامعۀ اسلامی، آرمانی‌بودن نهضت روشنگرانۀ فکری عربی مورد نظر وی و نیز تأکید بیشتر این متفکر بر جهان عرب به جای جهان اسلام را بر دیدگاه‌ او وارد می‌داند.

نظریه­های متعددی دربارۀ کیفیت اعجاز قرآن و مسائل مرتبط با آن از زمان نزول تا کنون مطرح شده است. محمد شحرور با تعریفی مدرن از اعجاز، آن را بر اساس عدم ترادف، به بخشی از آیات قرآن محدود کرده است. او که مطالعات خود را در دنیای مدرنیته متمرکز نموده، مصحف را به قرآن و کتاب تقسیم کرده؛ لذا اعتقاد خود را بر این پایه استوار ساخته است که مشابه کتاب را می­توان آورد؛ از همین­رو خداوند، مردم و از جمله پیامبر(ص)‌ را از چنین کاری برحذر داشته است. همچنین او میان رسالت و نبوت تفاوت نهاده و طبق وجود تفاوت میان قرآن و کتاب،­ معتقد است آیات مربوط به رسالت و نبوت نیز در موضوع اعجاز، یکسان نیست و نباید ویژگی اعجاز را به همۀ آیات نازل شده بر پیامبر(ص) تعمیم داد. شحرور برخلاف پیشینیان، وجوه اعجاز را در ابعادی خاص منحصر دانسته که نیازمند دقت و تحلیل است. او مصادیق تحدّی را نیز بیش از محتوا در ساخت لفظی و ادبی برجسته نموده است. این مقاله کوشیده است با رویکردی توصیفی ـ تحلیلی دیدگاه وی را در بوتۀ نقد قرار دهد و ضمن تفسیر اندیشۀ او تناقضات و اشکالات وارد بر آن را تحلیل و بررسی نماید.

بررسی وضعیت اسلام در مواجهه با جهان مدرن و بازشناسی آسیب‌ها و ظرفیت‌های آن در این کارزار از موضوعاتی است که در دو قرن اخیر مورد توجه اندیشمندان مسلمان قرار گرفته است. ضیاء الدین سردار متفکر پاکستانی و مقیم انگلستان از جمله نویسندگانی است که به این موضوع پرداخته و کوشیده است خوانشی از اسلام ارائه دهد که در جهان معاصر کارآمد و معنا­دار باشد. این مقاله مبتنی بر روش اسنادی به داده‌های لازم دست یافته است و با کاربرد رویکرد توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر «روش‌شناسی بنیادین» به بازخوانی انتقادی خوانش سردار از اسلام و راه­حل او یعنی تنظیم نسبت بعد ثابت و متغیر دین پرداخته است. نوشتار حاضر ضمن مرور زمینه‎های شکل‌گیری اندیشۀ سردار، دیدگاه او دربارۀ نسبت بعد ثابت و متغیر را مطرح ساخته و در نهایت سردار را به جریان‌های هرمنوتیک مفسرمحور ملحق کرده است و فقدان نوآوری، نسبیت فهم، زمان‌پریشی، خوانش اسلام از منظر مدرن، ایراداتی است که بر اسلام‌شناسی او مطرح ساخته است.