جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این نوشتار با توجه به دیدگاه ملاصدرا و مبانی حکمت متعالیه، مرگ و مسائل آن بررسی، و به سؤالاتی در این باره پاسخ داده می‌شود؛ مانند اینکه حقیقت مرگ چیست؟ تدریجی است یا دفعی؟ علت آن چیست؟ آیا انسان فقط یک‌ بار می‌میرد؟ نقش مرگ در مسیر استکمالی نفس چیست؟ آیا توجه به انواع مرگ در نقش استکمالی آن لازم است؟ ارتباط مرگ با کمال انسان چیست و آیا مرگ برای همه کمال است؟ با توجه به معنا و نقش تشکیک در حکمت متعالیه، این اصل چگونه با مرگ ارتباط پیدا می‌کند؟ در نتیجة مقاله هم درمی‌یابیم که نه‏تنها مرگ سبب رسیدن به کمال است، بلکه خود نیز نوعی کمال در مسیر تکاملی انسان به‌ شمار می‌آید. مرگ، فعلیت یافتن بعضی از استعدادها را سرعت می‌دهد و کمال بودنِ آن ذومراتب است. همچنین برخی از انواع مرگ مثل شهادت، که خودِ آن هم ذو‌مراتب است و به استعدادهای انسان و فعلیت یافتن آنها جهت می‏دهد، جهتِ مسیر استکمالی انسان را عوض می‌کند.

یکی از مباحث نیازمند مطالعات جدّی و پژوهش‌های روشمند در تاریخ کلام، شناسایی جریان‌های کلامی گوناگون در یک منطقة جغرافیایی است. دراین‏میان، حوزة ماوراءالنهر (بخشی از آسیای میانه) که مناطق گسترده‌ای را نیز دربردارد، هنوز مورد بررسی قرار نگرفته و در باب علم کلام کمتر پژوهشی درباره آن سامان یافته است. این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی نشان می‌دهد برخی جریان‌های کلامی مدرسه کوفه، همچون جریان متکلمان محدّث با محوریت هشام بن حکم و جریان محدّثان با محوریت یعقوب بن یزید و ایوب بن نوح، و همچنین جریان حدیث‏محور مکتب قم و جریان عقل‌گرایی مکتب بغداد‏، چگونه به منطقة وسیع ماوراءالنهر راه یافته و از سوی چه شخصیت‌هایی تا قرن پنجم هجری در آن دیار پویا بوده است.

حسن و قبح افعال یکی از مسائل اساسی در علم کلام، اصول فقه و اخلاق است که از جهات مختلفِ معناشناختی، هستی‌‌شناختی و معرفت‌شناختی می‌توان از آن بحث کرد. اینکه حسن و قبح، ذاتی افعال است یا نه، بحثی هستی‌شناختی است؛ اما اینکه عقلی است یا نه، بحثی معرفت‌شناختی است. غالباً این دو حیث به‏درستی از هم تفکیک نشده‌، مغالطاتی را در پی داشته است. مقاله حاضر پس از تفکیک دو جهت یادشده، تعیین محلّ نزاع و نیز بیان دستاوردهای معرفت‌شناختیِ قضایای حسن و قبح، سه دلیل معرفت‌شناختی بر عقلی بودن قضایای حسن و قبح ارائه کرده است. بنا بر دلیل اول، اگر حسن و قبح، عقلی نباشد، شناخت حسن و قبح افعال به طور مطلق و حتی از راه شرع هم امکان‌پذیر نخواهد بود. دلیل دوم ثابت می‌کند قضایای حسن و قبح، یقینی‌اند و در مقدمات برهان به کار می‌روند، نه مشهوری و عقلایی تا صرفاً در جدل به کار آیند. در دلیل سوم، حسن و قبح برخی افعال، بدیهی دانسته شد و معلوم است اگر قضیه‌ای بدیهی بود، به طریق اولی یقینی و عقلی هم خواهد بود. اگرچه اشکالات متعدد معرفت‌شناختی به دلایل یادشده وارد گردیده، در نهایت با پاسخ‌های کامل و متقن از عقلی بودن حسن و قبح دفاع شده است.

عقل با توجه به معنای لغوی، خصوصیات و لوازم ذاتی آن، میان همه موجودات عقلانی، از عقل اول گرفته تا قوه عاقله انسانی مشترک است. به همین دلیل، ابن‌عربی وقتی از عقل سخن می‌گوید، معنای لغوی آن را در نظر می‏گیرد. عقول انسانی از عقل اول به نحو تجلی و افاضه به وجود آمده‌اند. براین‏اساس، حقیقت عقول انسانی، همانند عقل اول، از سنخ نور و مجرد از ماده‌اند. کثرت عقول انسانی و نیز تفاوت و امتیاز میان آنها به واسطه مواد قابلی است، نه از ناحیه فاعل مفیض. عقل انسانی دارای دو بعد یا جنبه است: جنبه عملی که مربوط به کنترل غرایز نفسانی و هدایت آن به سمت موارد مشروع و دعوت به خیر و جلوگیری از انجام شر است، و جنبه نظری که عقل از این جهت به عنوان یکی از قوای ادراکی انسان، ابزار و طریق و یا منبع برای معرفت و شناخت به واقع است. عقل دارای هویت نوری و ادراکی است و همانند نور کاشفیت و روشنگری درباره غیر دارد و ازاین‌رو، در حد توان خود می‌تواند واقع را بیابد. عقل برای کسب معرفت جدید، یا از قوه فکر و نظر مدد می‌گیرد (عقل ناظر) و یا اینکه حقایق و معارف از سوی حق تعالی بر او افاضه می‌شود و او می‌پذیرد (عقل قابل).

جامعه مدرن و تکنولوژیک امروزین، با همه پیشرفت‏های فزاینده‏اش، نتوانسته است آرامش روانی مطلوب را در اختیار اعضای انسانی‏اش قرار دهد. ازاین‏رو، تلاش فراوانی شده تا با ارائه نسخه‏های شفابخش بتوانند انسان‏های برخوردار از آسایش جسم را، آرامش روان ببخشند؛ اما به عیان دیده می‏شود که تا کنون در این راه توفیق چندانی نداشته‏اند. سرّ مطلب این است که جامعه انسانی عصر حاضر، درد معنویت دارد و حلقه مفقوده جوامع مدرن، نبود معنویت حقیقی است. نگارنده بر این باور است که ادیان الهی می‌توانند با ارائه معنویت حقیقی، راه پویندگان حقیقت را هموار کنند و امید رسیدن به ساحل نجات را در دل خسته انسان‏های برخوردار از اسباب مادی، زنده نگه دارند و محرک نیرومندی برای درنوردیدن دریای متلاطم پیش روی آنها باشند. نوشته پیش رو در صدد است مبانی و مؤلفه‏های معنویت حقیقی را که ریشه در معنا دارد و باطن رفتار انسانی را نمایان می‏سازد و به نوعی با نظام اعتقادی و اهداف عمل او در ارتباط است، از طریق منابع اصیل اسلامی بازنمایی کند.

مسئله مورد مطالعه در این مقاله، بررسی وجوه اشتراک و اختلاف کانت و سهروردی درباره مفهوم وجود است. براین‏اساس، آرای این دو فیلسوف غربی و شرقی را درباره تقسیم‏بندی مفاهیم و جایگاه مفهوم وجود در بین مفاهیم، و نیز تأثیر دیدگاه ایشان را در خصوص وجود بر مسئله اثبات خداوند مورد بحث قرار داده‏ایم. می‏توان گفت کانت وجود را امری اعتباری و منحصر در یک معنا، یعنی نسبت‏ها و اضافات می‏داند که تنها بیان‏کننده نسبت موضوع و محمول است و وجود محمولی را انکار کرده است؛ در حالی که سهروردی گرچه مفهوم وجود را امری اعتباری می‏داند، برای آن سه معنا قایل شده است که تنها یکی از آن معانی، با معنای مدّنظر کانت مطابقت دارد و در ارائه معانی دیگر با او متفاوت است. در خصوص اثبات وجود خدا نیز تفاوت دیدگاه‏های این دو فیلسوف بر اساس مبانی مختلف آنها فاحش است.

در باب تجربه دینی مباحث مهمی مطرح است، اما مهم‏ترین مباحث در این زمینه بر محور سه مسئله است: چیستی تجربۀ دینی، ارزش معرفت‏شناختی تجربه دینی به طور عام و ارزش الهیاتی تجربه دینی به طور خاص. در این پژوهش به اختصار این سه مسئله بررسی خواهد شد و تفاوت نگاه غربی و اسلامی به مسئله تجربۀ دینی و نقش متفاوت این پدیده در دو سنت یادشده خاطرنشان خواهد گردید. جان کلام این است که تجربۀ دینی برای صاحب تجربه ممکن است از ارزش معرفتی بالایی برخوردار باشد، اما کسانی که فاقد چنین تجربه‏ای هستند، الزام منطقی به قبول دستاوردهای آن ندارند؛ گرچه چنین تجربه‏هایی می‏توانند نقش تأییدی و الهام‏بخشی داشته باشند. برخی متألهان غربی تجربه دینی را گوهر دین پنداشته و برخی دین را مبتنی بر آن دانسته‏اند، اما در سنت اسلامی از تجربۀ دینی برای فهم عمیق‏تر دین و نیل به درجات بالاتری از ایمان سود جسته‏اند.