جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

چکیده: در قرن اخير، امين خولي در مقاله «تفسير در دايرهالمعارف اسلامي با نگاهي ادبي به قرآن» ضمن ارائه گام هايي متفاوت در تفسير قرآن، تفسير ادبي را دگرگون ساخت. او با اصل قرار دادن قرآن به عنوان يک متن ادبي کوشيد قواعد فهم متن ادبي را بر قرآن همچون ساير متون پياده کند. در اين مقاله، تفاوت ميان مباني فکري و روش تفسيري او را که به صورت ممزوج در مقاله خود توضيح داده است، آشکار خواهيم کرد. علاوه بر لزوم فهم ادبي قرآن به مثابه متني سترگ در زبان عربي به عنوان اساسي ترين مبناي فکري امين خولي، امکان فهم قرآن توسط افرادي غير از عالمان ديني، اعتقاد به تاثير قرائن پيراموني همچون عوامل محيطي در فهم قرآن، اعتقاد به تک معنايي در قرآن و اصل بودن قرآن در برابر قواعد نحوي و بلاغي، از جمله مباني فکري او به شمار مي رود. همچنين لزوم تفسير موضوعي قرآن کريم، بهره مندي از علوم قرآني در فهم قرآن کريم، توجه به تاريخ و فرهنگ عصر نزول، پژوهش در معناي واژگان، مطالعه و بررسي عبارات و جملات و بهره گيري از دو علم روان شناسي و جامعه شناسي در تفسير، از مراحل تفسير ادبي قرآن به باور اوست. بر اين اساس، پياده کردن قواعد فهم متن ادبي بر قرآن، موجب شکوفايي تفسير در زمينه هاي پژوهش واژگان، زيبايي شناسي عبارات قرآني با تعريف متفاوت علم بلاغت و بهره گيري از علم روان شناسي در فهم تفاوت هاي بيان قرآن در انتقال مفاهيم به مخاطب شده است. هرچند در نظر نگرفتن تفاوت هاي قرآن با متن ادبي به عنوان متني الهي و تصور انطباق کامل آن ها، موجب دستيابي به نتايج نادرست به ويژه در آثار شاگردان امين خولي گرديده است.

با توجه به اينکه قرآن منبع اصلي آموزه هاي ديني است، از مسائل مهمي که پس از فرود آمدن وحي و اکمال دين در بحث خداشناسي در قرآن مطرح است اين است که آيا در قرآن استدلال مستقل و صريح عقلي براي اثبات وجود خداوند به کار رفته يا اينکه قرآن کريم وجود خداوند را امري مسلم و بي نياز از استدلال انگاشته و بدان نپرداخته است؟ در اين نوشتار به روش توصيفي ـ تحليلي پس از بررسي ديدگاه ها اين مطلب به دست آمده است که برخي مخاطبان قرآن را ملحدان و منکران خداوند تشکيل داده اند و قرآن به آن ها توجه نموده و براي ابطال نظريه آن ها دست کم سه گونه برهان عليت، امکان و حدوث را براي اثبات مبدأ متعال بيان کرده است.

تفسير قرآن به قرآن از جمله روش هاي تفسيري مورد توجه در دوره معاصر به شمار مي رود و علامه طباطبايي از پيشگامان اين روش در اين دوره است. اينک اين سوال مطرح است که آيا ذات پاره اي از آيات قرآن در زمان نزولشان چنان است که جز با ارجاع به پاره اي ديگر از آيات قرآن قابل فهم نبوده است و مخاطبان قرآن بدون ارجاع آن آيات به آيات ديگر قادر به فهم مراد الهي نبوده اند؟ بررسي ها در اين مقاله نشان مي دهد که هيچ آيه اي از آيات قرآن وجود ندارد که هنگام نزول مرادش براي مخاطبان قرآن روشن نبوده باشد. آنان هرگز براي فهم مقاصد قرآن نياز نداشتند که به آيات ديگر قرآن مراجعه کنند. منتها بر اثر گذشت زمان و فراموش شدن قرائن فهم مراد، در آياتي از قرآن ابهام پديد آمد. يکي از قرائني که به فهم مراد از اين آيات مدد مي رساند، آيات متحدالموضوعي است که در قرآن پراکنده است. لذا نياز به تفسير قرآن به قرآن نيازي عرضي است، نه ذاتي.

در قرآن کريم، افزون بر روح عمومي همه انسان ها و روح خاص اهل «روح الايمان»، روح ديگري به پيامبران الهي به طور عام و به پيامبر اکرم به طور خاص، در قالب تعبير «روح من أمرنا» يا «روح امري» نسبت داده شده است. مفسران در ذيل آيات ناظر به اين حقيقت قرآني، هر کدام بر اساس استدلال هاي مختلف، ديدگاه هاي متعددي پيرامون آن بيان داشته اند. مقاله حاضر با بهره گيري از روش توصيفي ـ تحليلي، چيستي روح امري و آثار آن را مورد تتبع و پژوهش قرار داده و به اين نتيجه دست يافته است که روح امري، عالي ترين مراتب روح محسوب مي گردد که بر پيامبران الهي به طور عام، و مرتبه والاتر آن بر اهل بيت افاضه مي گردد که مبدأ علم آن حضرات و اعظم از ملائکه مقرب الهي و داراي تاثيرات ويژه اي در عرصه هستي مي باشد.

سلفیۀ معاصر از ابن کثیر دمشقی به عنوان یک مفسر تمام‌عیار سلفی یاد می‌کنند. نوشتار حاضر با محور قرار دادن مبحث توحید به عنوان حوزه‌ای اساسی در مکتب سلفیه، ادعای مذکور را خدشه‌پذیر می‌داند. با بررسی جامع تفسیر القرآن العظیم درمی‌یابیم که رویکرد تفسیری ابن کثیر در برخی جوانبِ نظری و عملیِ مبحث توحید، مخالفتی تام و یا جزئی با تلقی خاص سلفیه دارد. وی با برگزیدن مکتب تفویضی ـ تأویلی در مسئلۀ تفسیر صفات الهی، خود را به دیدگاه متأخران اشاعره به عنوان یکی از مکاتب مخالف سلفیه متمایل نموده است. به علاوه تبیین ابن کثیر از مفاهیم توحید عبادی و لوازم آن در سرتاسر تفسیرش نمی‌تواند با رویکرد خاص و انحصاری سلفی‌ها مطابقت داشته باشد. نوع تلقی ابن کثیر از مجموع جوانب مسئلۀ توحید، این مدعا را که وی پس از مرگ ابن تیمیه به سمت مکتب اشاعره متمایل شده است، تقویت می‌کند؛ همچنان که مستندات تاریخی قابل تأملی نیز در تأیید مسلک اشعری ابن کثیر ارائه شده است.