جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در باور عارفان الهي، تفسير انفسي قرآن برترين روش تفسير آيات و فهم مقاصد قرآني است. اما وجود برخي نمونه هاي تفسيري نادرست در تفاسير عرفاني، به همراه برخي نمونه هاي ساده و بديهي تطبيق هاي قرآني بر نفس انساني، پندار عدم برخورداري تفسيرهاي عارفان از مباني تفسيري متقن را به همراه داشته است. به نظر مي رسد چنين امري، نتيجه عدم شناخت صحيح تفسير انفسي و فرايند تحقق آن است. بر اين اساس، در اين جستار تلاش شده تا ضمن بررسي اعتبار تفسير انفسي، برتري آن بر تفاسير ظاهري نيز مورد توجه قرار گيرد. يافته هاي پژوهش بيانگر آن است كه مقصود از تفسير انفسي، دريافت هايي شهودي از حقايق هستي بوده كه عارفان به عنوان مراتبي از بطون و معاني آيات قرآن پذيرفته اند. مباني يادشده عارفان براي تفسير انفسي، ريشه در روايات اهل بيت دارد. ضمن آنكه نمونه هاي تفسيري ايشان را مي توان بر روايات تطبيق نمود. از ديد فرد عارف، اهتمام جدي به طهارت نفس و همچنين قرائت قرآن به شيوه خاص، زمينه را براي نزول معاني قرآن بر قلب فراهم مي نمايد. كاركردها و امتيازهاي تفسير انفسي نيز مٶيد ضرورت توجه بيشتر مفسران به اين نوع تفسير است.

در لابه لاي كتب علوم قرآني و تفسير، پديده اي به نام تكرار و تعدد نزول با عباراتي نظير «ما تكرر نزوله»، «نزلت مرتين»، «نزلت مره بعد اخري» خودنمايي مي كند كه از هيچ پشتوانه روايي برخوردار نيست. در آثار متقدمان نيز اثري از آن يافت نمي شود. نخستين بار مقاتل بن سليمان در حاشيه تفسيرش در ذيل سوره حمد و آيه 87 سوره حجر با لفظ «قيل» از آن ياد نموده است. سپس بغوي، ابن كثير، سيوطي، زرقاني و بسياري از علماي معاصر اهل سنت در آثارشان در ذيل آيات 113 توبه، 126 نحل، 85 اسراء و... به جهت جمع بين روايت هاي سبب نزول متناقض، آن را پرورانيده و فايده هايي به نقل از زركشي براي آن بيان كرده اند. نخستين بار زركشي در قرن هشتم هجري با اجتهاد خويش فوايدي براي تكرار و تعدد نزول بيان كرد. تعظيم و تشريف آيه و سوره مورد ادعا و يادآوري به پيامبر در اثر نسيان آن آيه و يا سوره، مهم ترين فوايد تكرار و تعدد نزول بيان شده است، طبرسي و علامه طباطبايي نيز بدون پذيرش قطعي آن، با ذكر لفظ «قيل» و بدون هيچ شرحي، جهت تفسير عبارت «سبعًا من المثاني» و تطبيق سوره حمد با آن از اين پديده ياد كرده اند. مباني پيدايش اين پديده كه عدم اعتقاد به عصمت پيامبر ، پذيرش عدالت صحابه، جمع و سازش بين اسباب نزول هاي متناقض و توجيه قرائت هاي سبعه مي باشد، با مباني تفسيري و اعتقادي شيعه در تضاد است. در اين نوشتار ضمن بيان پديده تكرار و تعدد نزول و نظر موافقان و مخالفان، به نقد فوايد تكرار نزول و استخراج مباني يادشده از لابه لاي آيات و سوره هاي مدعاي تكرار نزول پرداخته شده است.

انسان همواره مقياس هايي را در سنجش و ارزش گذاري پديده ها به كار مي بندد كه تحت تاثير عوامل گوناگون دستخوش تحول مي گردد. ضمن آنكه هر گونه رويارويي و تماس فرد با اطلاعات و پديده هاي تازه، بسته به نوع پردازش و تعامل سيستم ادراكي او، موجب گونه اي تغيير در كليه اندازه ها و ارزش هاي سابق وي مي گردد تا آنجا كه مي توان گفت همه نسبت هاي فرد، با مقياس جديد بازخواني و تصحيح مي شود. اما اين جريان كه در نوشتار حاضر به «نظام تصحيح نسبت ها» نامبردار شده است، تا زماني ادامه مي يابد كه مقياس فرد با «حق» و «واقع» انطباق كامل يابد. البته اين تحول و نسبيت تنها در نفس انسان تحقق مي يابد، نه در واقع خارجي و معرفت ديني. اصل تحول در نگرش و مقياس ارزش گذاري آدمي به اجمال در معرفت شناسي و فلسفه اخلاق طرح شده، ولي غالباً سخني در باب چگونگي اين نظام معرفتي به ميان نيامده است. اين پژوهش ضمن واكاوي مضامين آيات قرآن، اركان و فرايندهايي براي اين نظام استنتاج نموده، نشان مي دهد كه اين تحول راه خود را از دو مسير افزاينده و كاهنده كه راهبردهاي رحماني و شيطاني در آن تاثيرگذار است، طي مي كند.

تفسير عرفاني از انواع تفاسير به روش اجتهادي است كه خود نيز گونه گون است. تفسير انفسي با روش عرفاني به تفسير آيات الهي مي پردازد كه در راستاي كمال انسان، پس از پيمودن مراحل عرفان عملي، به عرفان نظري ورود نموده و با ارائه دلايل عقلي و فلسفي مي كوشد تا برهاني بودن كشف و شهودهاي عرفاني را اثبات نمايد. نتايج اين پژوهش كه با روش توصيفي ـ تحليلي انجام شده، گوياي اين است كه محور در تفسير انفسي خدا، و موضوع آن انسان و هدف آن مسئله وحدت وجود است. مفسر انفسي، تمام آيات الهي را تفسيري از وجود خويش مي داند. هر آنچه بيرون از علم حضوري انسان به خويش باشد، در زمره تفسير آفاقي قرار مي گيرد. در نتيجه، تفسير آفاقي مقدمه اي براي ورود به تفسير انفسي مي گردد. مخالفان تفسير انفسي يعني منتقدان عرفان و فلسفه با برخي مباني تفسير انفسي چون وحدت وجود مخالف اند. همچنين ارزشي براي كشف و شهود و دريافت هاي باطني در تفسير قرآن قائل نيستند و عقل و استدلالات عقلي را در تفسير قرآن ناكارآمد مي دانند، در حالي كه هر سه عامل، نقش اساسي در تفسير انفسي قرآن كريم ايفا مي كنند.