جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در معناشناسي نوين، کنش هاي زباني و هويت ارزشي عناصر آن مبتني بر روابط معنايي است که در ساخت ميدان هاي معنايي ظهور مي يابد. عنصر اطاعت و مشتقات آن از مهم ترين واژگان کانوني در قرآن کريم است و معناشناسي اين واژه و ساختارهاي زباني آن سهم بزرگي در کشف جهان بيني قرآن کريم و نظام معنايي آن دارد. پژوهش پيش رو، نخست معناي اطاعت و تطور معنايي آن را در دو دورة پيش از نزول و عصر نزول قرآن با رويکرد درزماني بررسي مي كند و سپس با روش توصيفي ـ تحليلي و با رويکرد هم زماني و تحليل حوزه اي معنا، به واكاوي روابط اين مادة زباني وحي در سه سطح هم نشيني، جانشيني و تقابل معنايي با ديگر واژه هاي مرتبط قرآني، در دو حوزة کلان نظام تشريعي و تکويني قرآن کريم مي پردازد. در جهان بيني قرآن کريم، اطاعت در نظام تشريعي در فضاي ايمان و انقياد نظري از خداوند تصوير شده است و هم سويي آن با اطاعت پذيري همه موجودات در نظام تکوين، در گرو انقياد ماندگار و پرواي پايدار از خداوند است. به طور کلي مي توان گفت ميدان معنايي مادة اطاعت در سطوح پيش گفته، تداعي بخش نظام دقيقي است که بر محور توحيد در جهان هستي در دو بُعد تکويني و تشريعي جريان دارد و سعادت انسان در زندگي فردي و نظام اجتماعي در پرتو بهره مندي از عنصر اطاعت پايدار مي ماند؛ چنان که سرکشي از فرمان خدا موجب سقوط انسان در عذاب خوارکننده خواهد بود.

«تفسير قرآن به قرآن» روش علامه طباطبايي براي تفسير کتاب الهي است. در اين روش در فهم الفاظ قرآن، به عرف و فهم عامه تنها به عنوان امري ابتدايي براي تحقق موضوع تخاطب نگاه مي شود و ملاک اصلي در فهم، آيات ديگر هستند؛ به گونه اي که به قرآن به عنوان مجموعه اي واحد نگاه مي شود و تمامي آيات ناظر به يکديگر در نظر گرفته مي شوند و بر اين اساس، لفظ، معنا و يا مصداق خود را مي يابد. البته ممکن است از نگاه عرف، معنا و يا مصداق لفظ متفاوت باشد كه پس از آن مسئلة تطبيق مطرح مي شود. بر اين اساس، مفاهيم آيات قرآن منطبق بر مصداقي خاص مي شوند که در اين بخش روايات اهل بيت عليهم السلام نقش ويژه پيدا مي کنند. بنابراين مي توان گفت روش علامه مشتمل بر دو بخش تفسير و تطبيق است و تبيين آن مي تواند ارائه دهندة روشي ممتاز در تفسير قرآن باشد. نوشتة حاضر با بررسي مقدمات تفسير قرآن به قرآن، به تبيين اين مسئله در روش تفسيري علامه مي پردازد.

در «روايات عرض» قرآن معيار اعتبارسنجي حديث معرفي شده است. از جمله پرسش هاي مطرح دربارة اين روايات اين است که آيا اعتبار حديث، در گرو موافقت آن با قرآن است يا عدم مخالفت کافي است؟ پاسخ هايي به اين پرسش داده شده که در متن مقاله به برخي از آنها اشاره مي شود. پاسخ مقالة حاضر اين است که اگر حديث با قراين غير محتوايي تأييد شود، عدم مخالفت کافي است؛ ولي اگر بخواهيم اعتبار حديث را با استناد به قراين محتوايي ثابت کنيم، تنها موافقت تام حديث با قرآن يا ديگر ادلة قطعي کارساز است و در اين صورت هر ميزان از مخالفت، نافي اعتبار حديث است. به باور نگارنده، روايات عرض بيانگر معيارهاي اعتبار حديث بر اساس ارزيابي محتوايي اند و از قراين غير محتوايي بيگانه اند. اين برداشت به دليل حفظ ظاهر روايات عرض و بي نيازي آن از ارتکاب خلاف ظاهر، بر ديگر تبيين ها برتري دارد.

هر دانشي دربردارندة مباحث متنوعي است و اين تنوع در علوم قرآن به سبب تنوع ابعاد موضوع آن يعني قرآن، گسترده تر است. آيا مباحث دانش علوم قرآن در دسته هايي مترتب بر هم قابل دسته بندي اند يا آنکه هيچ ترتيب خاصي بين آنها وجود ندارد و هيچ دسته بندي اي براي آنها متصور نيست؟ براي پاسخ به اين پرسش، به روش توصيفي ـ تحليلي، تنويع مباحث علوم قرآن در کتاب هاي قديمي علوم قرآن مورد توجه قرار گرفته، دسته بندي هايي که محققان براي علوم قرآن به معناي عام و دانش علوم قرآن پيشنهاد کرده اند بررسي شده و در نهايت براي رفع نواقص دسته بندي هاي پيشنهادي، دسته بندي جديدي ارائه شده است. مباحث مطرح در علوم قرآن در دسته هاي ذيل قرار مي گيرند:1. مباحث مقدماتي، 2. مباحث مربوط به شناخت ماهيت، ويژگي ها و اوصاف قرآن، 3. تاريخ قرآن، 4. مباحث مربوط به الفاظ قرآن، 5. مباحث مربوط به فهم و تفسير قرآن، و 6. مباحث مربوط به ترجمة قرآن.

برخي روايات با تعبير «أَعْرِبُوا الْقُرْآنَ» به اعرابِ قرآن امر كرده است. مفسران، دانشمندان علوم قرآني و شارحان حديث، احتمالات مختلفي دربارة معناي اين روايات مطرح کرده اند. اين پژوهش با هدف تبيين بهتر و روشن تر اين روايات به بررسي، شرح و تفسير آنها پرداخته و به اين نتيجه رسيده است که «اعربوا» در برخي از اين روايات، از اعراب به معناي اثرِ ظاهر يا مقدري مشتق شده است که به موجب عوامل مختلف در آخر کلماتِ مُعْرَبْ آورده مي شود؛ در نتيجه «اعربوا» در آنها امر به درست خواندن کلمات قرآن از نظر اعراب است که خلاف آن «لحن» به معناي خطا در اعراب کلمات است. در برخي ديگر نيز «اعربوا» از اعراب، به معناي روشن و بيان کردن معاني کلمات مشتق شده، و امر به تأمل و تدبر در معناي کلمات و آيات قرآن است.

آيات ارث بخشي از آيات قرآني است که از اهميت دوچندان در ميان آيات الاحکام برخوردار است و مباحث پردامنة تفسيري و فقهي دربارة آن گواه بر اين مطلب است. يکي از مباحث تفسيري مربوط به آيات ارث، تخصيص يا عدم تخصيص آيات ارث به غير انبياي الهي عليهم السلام در ارث گذاري است. عموم مفسران اهل تسنن با استناد به سخن ابوبکر به نقل از رسول اکرم صلي الله عليه و آله وسلم که: «انّا معاشرَ الانبياء لا نُوَرِّث، ما ترکناهُ صدقۀٌ» معتقدند که اين حديث، مُخَصِّص آيات ارث است. پژوهش حاضر از راه تحليل مفاد آيات ارث با تأکيد بر استدلال هاي فاطمة زهرا عليها السلام در خطبة فدکيه، ادعاي مزبور را مورد پژوهش قرار داده و به اين نتيجه دست يافته است که مفاد حديث مورد بحث، صراحتاً با آيات قرآن مخالفت دارد و ادعاي تخصيص آيات ارث به حديث مزبور مردود است؛ لذا اين حديث، جعلي است و دفاع هاي گوناگون از نظرية تخصيص آيات ارث به حديث يادشده، ناکام اند.