جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئلة شناخت نخستين انسان و چگونگي پيدايش او، از مسائل مهم انسان شناختي مطرح در آيات قرآن و روايات است. برخي دانشمندان علوم تجربي نيز در اين زمينه فرضيه هايي ارائه داده اند که به ظاهر با مفاد آيات و روايات نوعي تعارض دارد. اين مقاله با روش توصيفي ـ تحليلي، به دنبال شناخت نخستين انسان و چگونگي پيدايش او از ديدگاه قرآن است که به تبع آن ديدگاه قرآن نسبت به اين گونه فرضيه ها نيز روشن خواهد شد. حاصل پژوهش نشان مي دهد که بيشتر آيات، ظهور قوي و برخي از آنها، صراحت دارند که نخستين انسان، آدم عليه السلام است و نسل انسان هاي كنوني، به او مي رسد. پيدايش او، به صورت مستقل و از خاک و گِل بوده است نه از موجودي ديگر. مفاد روايات نيز اين مدعا را به روشني مورد تأييد و تأکيد قرار مي دهند.

پژوهش حاضر درصدد است تا علم به غيب امامان عليه السلام را از منظر قرآن کريم بررسي و اثبات كند. شيوة بحث در اين پژوهش تحليلي، مبتني بر روش تفسير موضوعي است. از آية رؤيت اعمال (توبه:105) به دست مي آيد که علاوه بر خدا و رسول او صلي الله عليه و آله، جمعي از مؤمنان نيز حقيقت و باطن اعمال مردم را در دنيا مي بينند. ازآنجاکه مشاهدة حقيقت اعمال به صورت عادي براي عموم مؤمنان امکان پذير نيست، مراد مشاهده اي است که با موهبت الهي توسط برخي از اولياي الهي يعني امامان معصوم عليه السلام انجام مي شود. از آية امت وسط (بقره:143) نيز به دست مي آيد که جمعي از امت پيامبر صلي الله عليه و آله، گواهان بر امت در روز قيامت هستند. چنين شهادتي نيز بدون برخورداري از علم غيب به اعمال بندگان امکان پذير نخواهد بود. شواهد نقلي نيز مؤيد اين هستند که پس از پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله کسي جز امامان معصوم ادعاي علم غيب و ملکوت عالم را نداشته است. مرتبه اي از علم غيب نيز براي برخي اولياي خاص الهي ثابت است؛ اما مرتبة کامل آن ويژة پيشوايان معصوم عليه السلام است.

خداي سبحان در قرآن به اهداف نزول قرآن اشاره فرموده است. نوع هدف از نظر کلان و خُرد بودن و رابطة ميان اهداف و جامعيت آنها نسبت به همة آيات قرآن به صراحت ذکر نشده است. افزون آنکه اهداف مزبور در سوره ها و آيات مکي و مدني توزيع شده، و به تناسب شرايطي که حکمت اقتضا مي کرده، به برخي از آنها اشاره شده است. همين مطلب موجب گشته تا دانشمندان تفسير و علوم قرآن دربارة اهداف قرآن و نظام وارة حاکم بر آنها تصويرهاي گوناگوني داشته باشند. اين مقاله ديدگاه هاي قرآن پژوهان را در اين باره بررسي، و نکاتي را در باب روش ترسيم دقيق اين نظام واره بيان مي کند. حاصل بررسي اينکه هرچند ديدگاه هاي يادشده عمدتاً مستند به آيات قرآن هستند، در مرحلة تحليل اهداف کلان و جزئي و نسبت و نظام واره هاي ميان آنها دچار کاستي هايي شده اند. عمدة اين کاستي ها ناشي از کم توجهي به متغيرهايي چون اجتماع و افتراق بيان اهداف در آيات و سوره ها، مخاطبان هر يک از اهداف و نيز مقاطع بيان هر يک از اهداف در سير نزول و نيز نظام واره اي برگرفته از هندسة معارف قرآن است.

در آيات پرشماري از قرآن کريم، آفرينش همة موجودات با فعل «خلق» به خداوند استناد داده شده است؛ ولي در آية 54 سوره اعراف، مالکيت «امر» در مقابل مالکيت «خلق» قرار گرفته و در نگاه نخست تقابل بين «خلق» و «امر» از آن برداشت مي شود. ازاين رو مفسران درصدد تعيين معناي «امر» در برابر «خلق» برآمده اند. اين مقاله، مفهوم امر را از ديد مفسران با هدف تحليل و نقد، بررسي کرده و به اين نتيجه رسيده است که ديدگاه ها در اين زمينه عبارت اند از پنج نظرية 1. فرمان، 2. کلام خدا، 3. تدبير الهي، 4. عالم امر، 5. جنبة امري موجودات، و ادلة اين ديدگاه ها قابل نقدند. در اين ميان تنها ديدگاه علامه طباطبايي در تفسير الميزان راه را براي تفسير قابل دفاع از آيه گشوده است و مقاله حاضر افزون بر تحليل و نقد جامع ديدگاه هاي ديگر مفسران، گامي ديگر در عرضة نظرية مورد توجه علامه طباطبايي در لابه لاي تفسير الميزان برداشته و با ترميم آن به ديدگاهي نو راه يافته است: تفسير امر به جنبة غيرتعيني موجودات.

خداوند در آياتي، از آفرينش انسان در بهترين شکل سخن گفته؛ اما در برخي آيات، همچون آية 19 سورة معارج، گويا از نوعي کاستي در آفرينش وي از جمله صفت «هلوع» به معناي «حريص» خبر داده است. سرّ نسبت دادن اين تعبير به انسان چيست؟ آيا اين ويژگي در سرشت انسان جاي گرفته است؟ اگر چنين است، چگونه با آفرينش انسان در «احسن تقويم» و هدف آفرينش انسان (رسيدن به کمال قرب الهي) سازگار است؟ اين مقاله به نقد و بررسي ديدگاه مفسران دربارة آية 19 سورة معارج پرداخته و به اين نتيجه دست يافته که وجود اين وصف در انسان به خودي خود رذيلت يا فضيلتي براي او نيست؛ بلکه اين وصف با توجه به متعلق ارادي آن مي تواند فضيلت ساز يا فضيلت سوز باشد.

يکي از وقايع نقل شده در قرآن کريم، گوساله پرست شدن بني اسرائيل در زمان غيبت موسي عليه السلام است. ازآنجا که اين واقعه در زمان رهبري هارون عليه السلام به وقوع پيوست، يکي از پرسش هاي مطرح در اين زمينه اين است که آيا آن حضرت در برابر اين انحراف، وظيفة رهبري خود را به بهترين شکل انجام داد؟ اگرچه از نظر برخي مفسران هارون عليه السلام در اين واقعه در انجام وظيفة رهبري خود مرتکب کوتاهي شد، (علاوه بر پيش فرض پذيرفته شدة عصمت انبيا) تحليل عملکرد آن حضرت و بررسي شواهد ثابت مي کند که ايشان در برخورد با اين انحراف، بدون هيچ گونه کم کاري به بهترين شکل و در بهترين زمان وظيفة خود را انجام داد، اما بر اثر فشار بني اسرائيل، به سبب پيروي از دستورهاي موسي عليه السلام و حفظ وحدت بني اسرائيل از اقدام عملي مثل قيام عليه آنان خودداري کرد.