جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

یکی از شیوه‌های مؤثر در تبلیغ دین اسلام، تلاوت قرآن کریم با صوت و لحن زیبا است که همواره مورد توجه قرار گرفته است. تلاوت معنامحور، نوعی تلاوت است که قاری علاوه بر توجه به زیبایی‌های ظاهری تلاوت قرآن مانند صوت و لحن زیبا، به مفاهیم و معانی آیات و همچنین انتقال آن‌ها به مستمعان و اثرگذاری در آنان نیز اهمیت می‌دهد. این نوع تلاوت، قاری را قادر می‌سازد تا نه تنها قرآن را به شکلی هنرمندانه و با صوت زیبا بخواند، بلکه پیام‌های الهی را به شیوه‌ای تأثیرگذار منتقل کند. برای دستیابی به تلاوت معنامحور، آشنایی و تسلط بر مبانی آن ضروری است. این نوع تلاوت، تأثیر زیادی بر قاری و مستمعان دارد و در سال‌های اخیر توجه ویژه‌ای به آن شده است. معظم رهبری نیز در بسیاری از بیانات خود در میان قاریان به این مبانی اشاره کرده و بر اهمیت آن‌ها تأکید نموده‌اند. در این پژوهش، با روش توصیفی تحلیلی و استفاده از منابع کتابخانه‌ای، به بررسی نظریه مبانی تلاوت معنامحور از دیدگاه ایشان پرداخته شده است و پنج مبنایی که در تلاوت معنامحور کاربرد دارند مورد بحث و بررسی قرار گرفته‌اند. این مبانی شامل: 1. مبانی علوم قرآنی؛ 2. مبانی آواشناسانه؛ 3. مبانی موسیقایی؛ 4. مبانی تفسیری؛ 5. مبانی وقف و ابتدا. این مبانی بستر لازم برای فهم بهتر آیات و تلاوت قرآن با تدبر و درک را فراهم می‌کنند و زمینه را برای تأثیرگذاری بیشتر بر مخاطبان مهیا می‌سازند. برخی از این مبانی ناظر به مسائل کلی قرائت هستند و برخی دیگر به صورت مستقیم با کیفیت تلاوت قرآن در ارتباط هستند.

قرآن کریم دارای وجوه اعجازی متعددی است؛ همانند اعجاز بیانی، اعجاز بلاغی، اعجاز در تناسب آیات، اعجاز در تأثیر گذاری، اعجاز محتوایی و ... و یکی از وجوه اعجازی قرآن که از سوی برخی از علمای اهل سنت طرح و ارائه شده، اعجاز در قرائات است. منظور از اعجاز در قرائات این است که قرائت‌های مختلف نسبت به برخی از واژگان و الفاظ قرآن، وحی الهی است که از سوی خداوند نازل شده و اثبات کننده‌ی نبوت پیامبر (ص) است. این ادعا مبتنی بر دو مبنای اساسی است: یکی متواتر بودن قرائات تا قرآنیت و وحیانیت آن به اثبات برسد و در نهایت ثابت گردد که قرائات مختلف، معجزه‌ی الهی است. دیگری متواتر بودن حدیث «سبعة احرف» که منظور از آن هفت‌قرائت باشد، تا به دست آید که قرآن بر هفت‌قرائت نازل‌شده و وحی و معجزه الهی است. از علمای شیعه تا کنون کسی چنین ادعایی نکرده و نظر اکثر علمای اهل سنت نیز چنین است؛ اما برخی از علمای اهل سنت همانند سیوطی و خراط که چنین ادعایی کرده ؛ لذا این پژوهش بدون برخورداری از پیشینه اختصاصی و با روش توصیفی-تحلیلی در پی بررسی این مسأله است که با توجه به این مطلب که تمام قرائات وحیانی و معجزه نیست و نزول قرآن با یک قرائت معجزه است، از نظر زبانی این معجزه‌ی جاودانی الهی چه تأثیری در قرائات داشته است؟ نظریه اعجاز قرآن چه پیامدهایی دارد؟

در تاریخ علوم قرآنی و به‌خصوص علم قراءت، علم وقف و ابتدا از اهمیت بالایی در بین دانشمندان اسلامی برخوردار بوده است. تألیفات متعددی در این زمینه نگاشته شده‌اند. یکی از این تألیفات، کتاب «علل الوقوف» اثر دانشمند قرن ششم، محمد بن طیفور سجاوندی می‌باشد. وی در این کتاب ابتدا وقف را بر شش قسم تقسیم نموده، معیارها و تعریف‌های هر یک را بیان نموده است. سپس با تعیین مواضع وقف در کل قرآن کریم، انواع وقف خویش را بر آن‌ها تطبیق داده است. سجاوندی در کار خود موفق بوده و در اکثر موارد، عمل‌کردی درست داشته است. لکن به نظر می‌رسد در مواردی محدود، دچار سهو یا خطا شده باشد. در این مقاله سعی شده است که این خطاها با روش تحلیلی و انتقادی و با تکیه بر اعرابِ عبارات و جملات و نیز با توجه به معیارهای بیان شده توسط خود سجاوندی در تعریف و تعیین مواضع وقف، بررسی و ارزیابی گردند. از این ارزیابی به دست می‌آید که وی گاهی بر خلاف معیارها و اعراب عبارات، موضع‌گیری‌هایی داشته است که خطا به حساب می‌آیند. این خطاها به اشکال گوناگونی اتفاق افتاده‌اند از جمله تعیین وقف در موضعی که وقف در آن صحیح نیست، یا ممنوع‌دانستن وقف در موضعی که وقف در آن صحیح است، یا رتبه‌ی وقف در یک موضع با آن‌چه که سجاوندی تعیین کرده است متفاوت می‌باشد.

یکی از دلایل اختلاف قرائت قرآن، تفاوت در لهجه‌هاست. بررسی گونه‌شناختی قرائات منسوب به اهل بیت^ نشان می‌دهد که تعداد معدودی از آن‌ها از حیث لهجه با قرائت حفص متفاوت هستند. این قرائات که هفده مورد را شامل می‌شوند، چهار درصد از حدوداً چهارصد مورد قرائات منسوب به معصومان^ را تشکیل می‌دهند. این قرائات علاوه بر قریش، مربوط به قبائلی مانند بنی‌تمیم، قیس، هذیل، هوازن، علیامضر، اسد و طیء هستند که بر اساس گزارش‌های موجود در منابع لغوی و ادبی از جمله فصیح‌ترین قبائل زمان نزول به شمار می‌آیند. دیدگاهی وجود دارد که لهجه قریش را تنها لهجه معتبر در قرائت قرآن می‌داند و دیگر لهجه‌ها را معتبر نمی‌شمارد. اما روایات و گزارش‌های تاریخی، این انحصار را تأیید نمی‌کنند. گزارش‌های متعدد نشان می‌دهند که لهجه‌های دیگری نیز در نزول قرآن و قرائت پیامبر| و همچنین در قرائات معصومین وجود داشته است که این ادعا را رد می‌کند. بررسی این قرائات نشان می‌دهد که تقریباً تمامی آن‌ها از لحاظ ساختمان واژه و تفاوت در حرکات با قرائت حفص تفاوت دارند. البته این تفاوت‌ها در حروف غیر از حرف آخر واژه است و موجب تغییر کارایی نحوی کلمه در جمله نمی‌شوند؛ بنابراین به تغییر معنایی منجر نمی‌شوند. پژوهش حاضر با استفاده از منابع گوناگون فریقین، از جمله لغوی، ادبی، قرائت و تفسیر، این موارد را شناسایی کرده و در بستر روشی توصیفی تحلیلی با رویکرد تطبیقی مورد بررسی قرار داده است.

یکی از مهم‌ترین هنرهای اسلامی، هنر تلاوت قرآن کریم است که امروزه در کشورهای مختلف اسلامی و کشور عزیزمان از مقبولیتی خاص برخوردار است. از عوامل مهم ارتقاء و نیل به حق تلاوت، توجه شایسته به بحث إلقاء معانی قرآن کریم است که در کلام مقام معظم رهبری نیز مورد تاکید قرار گرفته است . در این پژوهش که با روش توصیفی تحلیلی صورت پذیرفته است ، ضمن تبیین مفهوم لحن بیانی( تنغیم) یا آهنگ گفتار در بیان زبان شناسان ، قواعد مربوط به لحن بیانی در تلاوت قرآن و جایگاه آن مورد بررسی قرار گرفته است . از مهم ترین قواعد می توان به مواردی همچون تفکیک و جدا سازی عبارات و جملات ، رعایت تنغیم صحیح انتهای جملات ، رعایت مواضع تأکید در جملات و توجه به تأثیرات متقابل مؤلفه های لحن بیانی بر یکدیگر اشاره نمود که هریک از آنها نقش مؤثری در در إلقاء معانی قرآن دارند.

حمران بن اعین از جمله اصحاب امام باقر و امام صادق× است که به عنوان قاری در مصادر اسلامی شناخته می‌شود. وی مورد توجّه فقهای اصحاب بوده و بزرگان عامّه نیز از تشیّع شدید او سخن گفته‌اند و امامان مدح‌های بلندی در وصف او گفته‌اند و روایات فراوانی در مصادر امامیه دارد. وی همچنین راوی قرائاتی از امامان هست و گفته شده که امام صادق× در مناظره‌ای در خصوص قرائات قرآنی به او ارجاع داده‌اند. حمران از جمله مشایخ حمزۀ زیّات -یکی از قرّاء سبعه- بوده و در کتب عامّه دربارۀ قرائت او بحث‌هایی شده است. با توجّه به جایگاه او نزد امامیه و امامان^ و احتمال ارتباط قرائت او با امامان^ شایسته است دربارۀ قرائت او و ویژگی‌های آن و نحوۀ شکل‌گیری آن بحث شود و ارتباط آن با قرائت حمزه روشن شود و امکان بازسازی قرائت او سنجیده شود. به نظر می‌رسد امکان ارتباط قرائت او با امام باقر× قابل توجّه باشد و قرائت او در نهایت به قرائات مروی از امام علی× و ابن‌مسعود بازگشت داشته باشد و پس از آن در قرائت حمزه منحل شده، به صورت مستقل باقی نمانده باشد.

وقف اضطراری در هر جایگاهی جایز است؛ اما وقف اختیاری پیرو ضوابط وقف و ابتدا در مواضع، مختلف است. با توجه به اشتمال قرآن کریم بر بیش از شش هزار آیه، یکی از رایج‌ترین مواضع وقف، انتهای آیات است و در نتیجه، بررسی ضابطۀ وقف بر انتهای آیات مختلف، از اهمیت بیشتری برخوردار خواهد بود. در مقایسه ابتدای آیات با انتهای آیه پیشینِ خود سه دسته آیه وجود دارد: 1. آیاتی که در لفظ و معنا از آیه پیشین خود مستقل هستند؛ 2. آیاتی که فقط وابستگی معنایی دارند؛ 3. آیاتی که وابستگی لفظی دارند. وقف بر انتهای آیات دسته اول و دوم و ابتدای از ما بعد آنها بدون اختلاف جایز است؛ اما درباره آیات دسته سوم اختلاف است که آیا وقف اختیاری بر انتهای چنین آیاتی جایز است یا ممنوع؟ و بر فرض جواز وقف، ابتدای از ما بعد آن چه حکمی دارد؟ دانشمندان درباره وقف بر فواصل این دسته آیات چهار دیدگاه ارائه کرده­اند. این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی به دو سوال فوق پاسخ می­دهد. ادله نظرات چهارگانه مورد نقد قرار گرفت و هیچ کدام پذیرفته نشد. یافته‌های تحقیق حاکی از آن است که سنت بودن وقف بر انتهای همه آیات قابل اثبات نیست؛ اما با ملاحظه اینکه انتهای آیات دقیقا مانند سایر عبارت­های قرآنی نیست، وقف اختیاری بر انتهای آیات دسته اول و دوم مطلوب است و در آیات دسته سوم به منظور نشان دادن اعجاز بیانی و نظم‌آهنگ قرآن وقف اختیاری بر انتهای این آیات جایز است.

تفسیر صحیح آیات قرآن همواره در طول تاریخ از ضرورت‌های جامعه اسلامی به شمار می‌آید. لازمهٔ این تفسیر، پایبندی و تسلط بر علوم و قواعد ویژهٔ آن است. در میان علوم قرآنی، نخستین علمی که شکل گرفت، علم قرائت بود. این علم که از دیرباز مورد توجه مفسران قرآن قرار داشته، افزون بر بررسی اصول و قواعد قرائت، به تحلیل اشکال مختلف قرائت کلمات می‌پردازد تا با در نظر گرفتن ساختار کلام، سیاق جمله و سازگاری معنایی، بهترین و صحیح‌ترین قرائت را برگزیند. بر این اساس، پژوهش حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و گردآوری داده‌ها، موارد اختلاف قرائات در سورهٔ طه را بر پایهٔ قرائت قُرّاء سبعه و تفاوت‌های آن با قرائت حفص بررسی کرده است. یافته‌ها نشان می‌دهد که در سورهٔ طه، ۲۷ آیه دارای اختلاف قرائت هستند. از این تعداد، ۱۸ مورد بر معنای آیه تأثیرگذار بوده، ۹ مورد تغییری در معنا ایجاد نکرده‌اند، و یک مورد نیز تفسیری متفاوت ارائه می‌دهد. با این حال، تغییرات معنایی یادشده در نهایت به مفهوم یکسانی از آیه منجر می‌شوند و گاه در حد تغییراتی بسیار جزئی هستند که در اصل معنا تأثیری ندارند. نتایج این پژوهش بیانگر آن است که با تحلیل سیاق آیات، سازگاری معنایی میان آنها، قواعد صرفی و نحوی و موارد مشابه، می‌توان پژوهشگر را به قرائت صحیح (همان قرائت مشهور) رهنمون ساخت.

عصر روشنگری و ظهور رویکرد تاریخی -انتقادی نسیت به کتاب مقدس و ابطال فراز وفرود عهدینی ،بستری بود برای خاورشناسان تا در قرن نوزدهم و بیستم میلادی این نوع نگاه را به قرآن تسری داده و رویکرد انتقادی خویش را در قالب و فرایندی جدید طرح نمایند این فرایند از نقد متنی به نقد منبع سرازیر و سپس به نقد فرمی و از آنجا به نقد ویرایشی رهنمون گردید ، «این پژوهش با روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی نقد متنی نسخه‌های خطی قرآن از دیدگاه کیت اسمال در کتاب "نقد متنی و نسخه‌های خطی قرآن" می‌پردازد. هدف اصلی آن، واکاوی دیدگاه‌های اسمال و شناسایی شکاف‌های موجود در این حوزه است،اسمال با بررسی انواع املایی در نسخه های خطی اولیه ،اشتباهات کاتبان،انواع در علائم دیاکریتیک و تقسیم بندی آیات و همچنین رابطه بین نسخه های موجود در نسخه های خطی و نسخه های ثبت شده در ادبیات اسلامی، ارزیابی با اهمیتی در باره تاریخ اولیه متن قرآن و چالش های پرابلماتیک آن پیش روی نهاده است هرچند پژوهش اسمال با بهره‌گیری از روش‌شناسی دقیق، استفاده از منابع دسته اول، طبقه‌بندی سیستماتیک تغییرات و توجه به تعامل سنت شفاهی و نوشتاری، امتیازات قابل توجهی دارد، اما با مشکلاتی همچون سوگیری روش‌شناختی، عدم درک جامع متنی و زبان‌شناختی قرآن، غفلت از سنت شفاهی،نادیده گرفتن تواتر قرآن،بی‌توجهی به دانش قرائات و تمرکز محدود بر زمینه تاریخی نسخه‌های خطی قرآن روبه‌روست که می تواند اهداف او را نسبت به نقد متنی نسخه های خطی قرآن ناکافی و عقیم نماید.

یکی از مباحث علوم قرآنی، ریشه قرائات سبع است. برخی معتقدند این اختلاف قرائات دلایلی دارد مانند اجتهاد قراء، ابتدایی‌بودن خط و سایر موارد. در برابر، بسیاری از دانشمندان معتقدند این قرائات از ناحیۀ پیامبر (صلی الله علیه و آله) صادر شده و ایشان بر صحابه خوانده‌اند تا به دست دیگر مسلمانان برسد و اصطلاحا قرائات سبع به حضرت منتسب است. به این معنا که هر یک از قرّاء سبع، قرائت خویش را از شیخ و استاد خویش فراگرفته‌اند، تا اینکه این قرائت به شخص پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله) می‌رسد. این مقاله با روش توصیفی – تحلیلی و با جمع‌آوری شواهد و دلایل، صحت استناد قرائات سبع به پیامبر (صلی الله علیه و آله) را بررسی و سنجیده است. بر اساس یافته‌های پژوهش، دلایل و شواهد استناد قرائات سبع به پیامبر عبارت است از: ‌۱. سماعی و سنت‌بودن قرائت بر اساس عبارت تاریخی القِراءَةُ سُنَّةٌ. ۲. تصریح قرّاء و دیگران بر منتسب‌بودن قرائت قرّاء به پیامبر (صلی الله علیه و آله). ۳. سلسله اسناد قرائات از قاری تا حضرت. این دلایل نشان‌دهندۀ انتساب قرائات سبع به حضرت است. در برابر این دلایل، ایراداتی گرفته شده است تا صحت انتساب این قرائات به حضرت مورد تردید قرار بگیرد، مانند حجت‌آوری برای قرائات، سندهای تشریفاتی و مخالفت با عقل و اعتبار. در نهایت ضمن پاسخ به این اشکالات و تمام‌بودن دلایل انتساب قرائات سبع به حضرت، صحت آن اثبات می‌شود.