جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله، به بررسی تطبیقی رویکرد اخوان‌المسلمین در مصر، تونس و ترکیه پرداخته شده است. اخوان‌المسلمین در مصر به‌عنوان خاستگاه این جریان، ترکیه به‌عنوان اخوانی که موفق شده به حاکمیت برسد و اخوان تونس به‌عنوان جریانی که موفق به ورود به عرصه سیاسی شده، جهت بررسی تطبیقی در این پژوهش، انتخاب شدند. در ابتدا به بررسی موردی رویکرد اخوان‌المسلمین در هر یک از کشورهای مصر، ترکیه و تونس پرداخته و وجوه تمایز و اشتراکات کلی آنها معین شد. سؤال اصلی پژوهش این بود که کدام‌یک از این جریان‌ها دارای اثرگذاری بیشتری بر تحولات جهان اسلام و نظام بین‌الملل بوده‌اند. درنتیجه پژوهش، فرضیه مقاله، مورد تأیید قرار گرفت که هیچ‌کدام از جریان‌های اخوان‌المسلمین باوجود همه ظرفیت‌ها، توسعه و رشد شبکه‌ای در جهان اسلام و فعالیت‌های سیاسی در این کشورها، نهایتًا موفق نشده است تأثیرات شگرف و قابل‌توجهی را از منظر سیاسی و بین‌المللی در سطح جهان اسلام و نظام بین‌الملل ایجاد کند و فعالیت‌های آن به سود سکولارها، حکام مستبد و قدرت‌های استکباری، تمام شده است. جریان اخوان در کشورهای اسلامی یا موفق به کسب و تثبیت قدرت نشده، مانندِ اخوان مصر یا در قالب و چارچوب سکولارها فعالیت نموده، مانندِ اخوان ترکیه یا با اتخاذ رویکردی دوگانه و متناقض بعد از کسب موقعیت، تلاش کرده تا از اخوان و آرمان‌های آن فاصله بگیرد، مانندِ اخوان تونس.

علمای وهابی بر اساس دو مبنای ظاهرگرایی و حجیت و برتری فهم سلف از تأویل صفات خبری ازجمله صفت مجیء و اتیانِ خداوند، اجتناب کرده و آنها را به ظاهرشان حمل کرده‌اند. آنها مدعی هستند که سلف، صفت مجیء و اتیان را تأویل نکرده و این دو صفت را بر ظاهر خود حمل نموده‌اند؛ بنابراین باید از تأویل آنها خودداری کرده و به ظاهرشان حمل کرد. آنان با وجود اینکه ادعا دارند، مشبِّهه و مجسِّمه نیستند، ولی با این حال لازمه حرف آنها، همان تجسیم و تشبیه است که مجسمه و مشبهه به آن گرفتار شدند. از طرفی مستنداتی وجود دارد که حاکی از این است که سلف، صفات خبری خداوند را تأویل برده‌اند. در این مقاله این موضوع بررسی می‌شود.

حضرت علی% اولین امام بعد از نبی مکرم اسلام$ بوده و روایات بسیاری از جانب اهل بیت( و پیامبر اکرم$ در فضیلت آن حضرت، صادر شده است. احادیثی نظیرِ حدیث منزلت و حدیث غدیر که در کتب حدیثی شیعه و اهل سنت، قابل‌ملاحظه است. باوجود این، برخی از وهابیان سعی داشته‎اند تا این فضائل را انکار یا رد کنند. عبدالرحمن بن محمد دمشقیه، یکی از وهابیانی است که بر روایات فضائل اهل‎بیت( خدشه وارد ساخته است. یکی از آن روایات، حدیثِ «دعوا علیا ان علیا منی و أنا منه و هو ولی کل مؤمن بعدی» می‎باشد. او به سند روایت و راوی آن، خدشه وارد کرده است، حال آنکه سند روایت، نه‌تنها از نظر علمای شیعه، بلکه از منظر علمای بزرگ اهل سنت نیز صحیح می‎باشد. دمشقیه همچنین استدلال شیعه بر کلمۀ «بعدی» را به‌دلیل بدعتگذار‌خواندن راوی، باطل دانسته است. پس از بررسی، مشخص شد نه‌تنها کلمۀ «بعدی» در طرق دیگر روایت هم موجود است؛ بلکه مضمون روایت با همین واژه متواتر است‌. دمشقیه در ادامه، «ولی» را به‌معنای محبت و نصرت دانسته و مدعی شده، شیعه به‌سبب نبودنِ روایاتی که صریح در خلافت و ولایت باشد، «ولی» را به‌معنای ولایت گرفته است؛ درحالی‌که از نظر لغت‌شناسان، «ولی» در روایات به‌معنای ولایت و تدبیر بوده و نه‌تنها شیعه، بلکه راویان و حدیث نگاران بزرگ اهل سنت، روایاتی را نقل کرده‎اند که در آن، «ولی» به‌معنای ولایت و امارت، استعمال شده است. افزون بر آن، روایاتی در شأن حضرت علی% نقل شده که واژۀ «خلیفه» در آن آمده است؛ اما دمشقیه ادعا کرده، چنین روایاتی در شأن دیگر صحابه نیز صادر شده است، حال آنکه روایتی با مضمون تعیین جانشین نه در منابع اهل سنت و نه در منابع شیعه برای کسی غیر از حضرت علی% نقل نشده است.

وهابی‌ها معتقدند، شرک مشرکان مکه در عصر رسالتِ پیامبر اکرم$ فقط در الوهیت خداوند بود و در ربوبیت خداوند، موحد بودند. یکی از آیاتی که برای اثبات عقیدۀ مذکورشان به آن استناد می‌کنند، آیۀ 5 سورۀ صاد است: ]أجعل الآلهة الها واحدا إن هذا لشیء عجاب[؛ «آیا او چندین خدای ما را منحصر به یک خدا کرده و به خدای یگانه، دعوت می‌کند؟ این بسیار تعجب‌آور و حیرت‌انگیز می‌باشد». این نوشتار با بهره‌گیری از کتب تفسیری و با روش تحلیلی _ انتقادی به تبیین وجه دلالت آیه، وجه تعجب مشرکان و ارتباط معنای اله و رب، پرداخته است و نشان می‌دهد که اعتقاد مشرکان مکه به آلهۀ متعدد از اعتقاد به رب‌دانستنِ آلهه‌شان، نشأت گرفته بود و آیۀ مذکور، افزون بر شرک الوهی بر شرک ربوبیِ مشرکانِ عربِ جاهلی نیز دلالت دارد.

یکی از مبانی نظری وهابیت در حوزۀ مسایل اعتقادی این است که خبر واحد اعتقادی، بسان اخبار فقهی حجت است. ایمان به آن واجب و عدم ایمان، به منزلۀ مخالفت با سنت رسول خدا - محسوب می‌شود؛ از این رو، دست به تکفیر مسلمانان زده‌اند و مخالفان حجیت خبر واحد را در عقاید کافر شمرده‌اند، با بررسی کتب وهابیت در این مسئله روشن می‌شود که علمای نجد برای اثبات این نظریۀ خود به برخی احادیث تمسک کرده‌اند که از مهمترین آنان، روایت فرستادن معاذ به یمن، تعلیم مردم یمن توسط ابوعبیده و خبر تغییر قبله، است. اصلی‌ترین اشکال این روایات این است که خبر واحد نمی‌تواند حجیت خود را اثبات کند؛ زیرا اثبات حجیت خبر واحد به‌وسیلۀ خبر واحد مستلزم دور بوده و دور باطل است. علاوه بر اشکال فوق هر کدام از روایات با اشکالات دیگری نیز روبه‌رو هستند. اشکال روایت معاذ و ابوعبیده این است که مصداق خبر واحد بدون قرینه نیست. اشکال روایت تحویل قبله علاوه بر تعارض با اخبار تاریخی، موضوع آن یک فرع فقهی است که دربارۀ حجیت خبر واحد در احکام شرعی اختلافی وجود ندارد.

عناصر تکفیری _وهابی، همواره به عموم مسلمانانی که با رویکردِ یک‌جانبه‌گرایانۀ آنان، همراه و موافق نبوده‌اند، با بدبینی نگریسته و از هر فرصتی برای ابراز مخالفت و تخریب آنان استفاده کرده‌اند. گاهی به آنها حملات قلمی و لفظی داشته و مذاهب اسلامی را یهودی و بدعت‌گذار و متعصب و… نامیده‌اند، گاهی هم در عرصۀ علمی، مخالفت‌هایی با آنها داشته و نظراتی از آنان را رد کرده‌اند که آن نظرات، مورد تأییدِ نصوصِ شرعی بوده است؛ لذا رویکردهای ناصحیحِ عناصرِ تکفیری _ وهابی، منحصر به مواجهه با شیعه نیست و وهابیان و تکفیریان، هر مسلمانی را که با خود، هم‌عقیده نیابند، به هر شکلی که بتوانند با وی مبارزه خواهند کرد. در این نوشتار، بعد از ذکر پاره‌ای اتهامات وهابیت نسبت به احناف ازجمله نسبت کفر، یهود و عالم‌پرستی به برخی از اختلافات منهجیِ آنها با احناف نیز پرداخته شده است.

فرقۀ وهابیت از بدو ظهور تا به امروز در گفتمان دینی غرق در برچسب زدن، طرد، نارسیسم و خودبرتربینی شده و با تفکراتی که دارند، مسلمانان را تکفیر می‌کنند و آنها را به‌رسمیت نمی‌شناسند و سایر فرق اسلامی را منحرف، مشرک و دارای گرایش‌های عقیدتی و اسلوب غلط می‌داند. این امر سبب شده تا مورد مخالفت و انتقاد بسیاری از عالمان اهل سنت و حتی علمای معتدل وهابی قرار گیرد. شیخ حاتم العونی که رشد‌یافتۀ عربستان است و خود را پیرو عقیدۀ سلف و نجد می‌داند؛ ولی در خیلی از مواضع نسبت به محمد بن عبدالوهاب و تفکراتش، زبان به انتقاد گشوده و ثابت کرده محمد بن عبدالوهاب، شخصیتی تکفیری بوده و بسیاری از علما حتی شیوخ خود و علمای دیگر شهرهای مسلمین را از دم تیغ تکفیر گذرانده است. همچنین، نگاه وی نسبت به تعریف عبادت و بدعت، متفاوت از دیدگاه وهابیت است و مسئلۀ احتفال به مولد النبی و جواز شدّ رحال و تبرک به قبر پیامبر$ را که وهابیت از مصادیق بدعت می‌دانند، جایز دانسته است.

ابن‌تیمیه در برخورد با فضائل اهل‌بیت یا این فضیلت را برای دیگران هم شبیه‌سازی می‌کند تا از ارزش آن کاسته شود و فضیلت خاص و ویژه‌ای به‌شمار نیاید یا اینکه آن فضیلت را انکار کرده و آنها را جعلی و دروغ معرفی می‌کند. در برخی از موارد برای تأیید ادعای خود، ادعای اجماع هم می‌کند و با عباراتی، همچون «کذب باتفاق أهل المعرفة بالحدیث»، «کذب باتفاق أهل العلم»، «هو من الموضوعات عند أهل العلم بالحدیث»، «فإن هذا موضوع باتفاق أهل المعرفة بالحدیث»، «لا یرتاب أحد من أهل المعرفة بالحدیث أنه موضوع» و... ادعا می‌کند که این روایت به‌اتفاق و اجماع علمای حدیث، کذب و جعلی است. درحالی‌که این قبیل روایات اتفاقاً در منابع اهل سنت به‌کرات نقل شده و گاهی به حد تواتر رسیده‌اند و گاهی هم ادعای اجماع برخلاف مدعای ابن‌تیمیه نقل شده است. در تحقیق پیشِ رو و در ادامۀ مقاله قبلی، چند نمونه از اجماعات ادعایی ابن‌تیمیه در ردّ فضائل اهل‌بیت بررسی می‌شود.

محمد بن عبدالوهاب در کتاب التوحید درخصوصِ روایات ناهیه از مسجد قرار دادنِ قبور به چند نکته اشاره می­ کند. اول اینکه: بنای مسجد بر روی قبور، فعل یهود و نصاری است. دوم اینکه: بنای مسجد بر قبور در شریعت اسلامی، حرام و منهی عنه است. سوم اینکه: نمازخواندن در کنار قبور، حرام است و پیامبر اکرم$ از آن نهی کرده است. چهارم اینکه: این اعمال، منجر به شرک می­ شود و پنجم اینکه: این روایات درواقع ردّیه ­ای بر شیعیان و جهمیه است که برای اولین بار بر روی قبور، مسجد بنا کردند. این درحالی است که استنباط عموم علمای اهل سنت از روایات نهی از مسجد قرار دادنِ قبور، غیر از آن چیزی است که محمد بن عبدالوهاب فهمیده و هیچ‌کس به هدم و تخریب آن، امر نکرده است؛ لذا روشن می­ شود که وهابیت در این مسئله نیز همانند بسیاری از موارد دیگر برخلاف فهم جمهور اهل سنت و شرّاح مجامع حدیثیِ آنها گام برداشته و به‌دلیل سوءبرداشت و جمودی که در متون دینی دارند و با تکیه بر فرضیاتِ خودساخته و بی ­اساس به سایر مسلمین، اتهام زده ­اند.

یکی از مسائلی که مسلمانان از همان ابتدا با آن مواجه بودند، مسئلۀ کج‌اندیشی برخی از افراد دربارۀ حدود اسلام بود. چنین افرادی به‌سبب نداشتنِ درک درستی از ارکان اسلام، دیگر مسلمانان را تکفیر می‌کردند و در زمان حاضر نیز چنین اندیشه‌ای، به‌مراتب شدیدتر از گذشته، در جامعۀ اسلامی گسترش یافته است. در پژوهش پیشِ رو، دیدگاه ائمۀ مذاهب اربعه و وهابیت در مسئلۀ تکفیر بررسی شده که با توجه به جایگاه ویژۀ ائمۀ مذاهب در میان اهل سنت، پژوهش در چنین موضوعی، از اهمیت بالایی برخوردار است. پژوهش پیشِ رو، به‌دنبال پاسخ به این سؤال است که میان وهابیت و ائمۀ مذاهب دربارۀ تکفیر مسلمانان چه تفاوت‌هایی وجود دارد؟ وهابیت، اکثریت مسلمانان را به‌سبب ارتکاب برخی از اعمال، مانندِ استغاثه، تبرک، طلب شفاعت، نذر، ذبح، قسم به غیر الله و... تکفیر می‌نمایند. از دید آنها ارتکاب این‌گونه اعمال، ناقض شهادتین است و مرتکب‌شوندۀ چنین اعمالی از اسلام خارج می‌شود. چنین اندیشه‌ای مخالف اندیشۀ ائمۀ مذاهب چهارگانه است. آنها به‌سبب ارتکاب چنین اعمالی، تکفیر مسلمانان را جایز نمی‌دانستند.