جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

مسئله عدم ایمان مشرکان به ربوبیت پروردگار متعال، از موضوعات مُسَلم و محرز قرآن کریم است. دلیل شرک آنان در ربوبیت این است که معبودهای خود را نافع، ضار و مالک شفاعت می ­پنداشتند. آنان علی­­رغم اینکه خالقی جز الله نمی­ شناختند، اما شئون ربوبی را به غیرالله نسبت می­ دادند؛ از این­رو، علامه طباطبایی معتقد است، مشرکین با اینکه خالقی جز الله نمی ­شناختند، اما در ربوبیت مشرک بودند؛ زیرا تدبیر امور هستی را در دست معبودهای خود می­ دانستند؛ برخلاف دیدگاه علامه طباطبایی، علمای وهابی مشرکین را در مسئله ربوبیت موحد می­ دانند و معتقدند: مشرکین همان­گونه که به خالقی غیر از الله معتقد نبودند، ربوبیت را از آن الله می­ دانستند و مالک، رازق، محیی، ممیت و مدبری جز الله نمی­ شناختند. ادله فراوانی از قرآن بر بطلان دیدگاه وهابیان مبنی بر عدم شرک مشرکین در ربوبیت دلالت دارد که در این نوشته، مهم­ترین آنها را از زبان علامه طباطبایی بیان خواهیم کرد.

علمای امامیه تعاریف متعددی از عبادت ارائه داده‌اند که این تعاریف به دو دسته کلی قابل‌تقسیم هستند. یک دسته عبادت را به‌معنی «انجام اوامر عبادی مانند نماز، روزه و حج...» و دسته دیگر آن را به‌معنای «خضوع در برابر موجودی که دارای وصف ربوبیت و الوهیت باشد» می‌دانند. وجه مشترک هر دو دسته این است که «صرف خضوع» را برای شکل‌گیری «عبادت» کافی نمی‌دانند. ازاین‌رو صرف «سجده»، «طواف حول قبور»، «ذبح در مکان‌های مقدس» و «ندای غیر الله» و مسائلی از این قبیل را عبادت نمی‌دانند، مگر اینکه این اعمال با قصد تقرب همراه باشند. در مقابل، وهابیان چهار تعریف از عبادت ارائه داده‌اند که یک مورد از این چهار تعریف [غَایَةُ الْحُبِّ بِغَایَةِ الذُّلِّ وَالْخُضُوعِ؛ نهایت حب همراه با نهایت خاکساری و خضوع] از بقیه تعاریف در نوشته‌های وهابیان کاربرد بیشتری دارد. آنان کمال و نهایت خضوع و محبت را برای شکل‌گیری عبادت، کافی می‌دانند. ازاین‌رو بسیاری از اعمالی را که در ظاهر با خضوع همراه‌ هستند، عبادت محسوب کرده و مدعی‌اند هرگاه این اعمال در برابر غیر الله انجام گیرند، شرک، محقق می‌شود. مهم‌ترین نقدی که به تعریف وهابیان وارد است اینکه آنان از عنصر اصلی عبادت یعنی نیت و اعتقاد، غفلت کرده‌اند و توجه ندارند آنچه «عادات» را از «عبادات» جدا می‌کند، صرفًا «نیت» است و این مطلبی است که رسول‌الله$ نیز به آن اشاره کردند و فرمودند: «انما الاعمال بالنیات»؛ ملاک عمل، نیت است نه ظاهر آن.

انسان­ها در طول تاریخ خدایانی غیر از الله داشتند و آنها را می‌پرستیدند؛ چراکه آنان را ارباب خود می‌دانستند و نعمت‌های خود را از آنان می‌پنداشتند. انبیا: با کتاب‌های آسمانی به ­سوی آنان آمدند تا ربوبیت را از غیر خدا نفی کرده و مردم را از قید عبودیت غیر او رها سازند؛ بر همین اساس، بسیاری از آیات قرآن­ کریم در اثبات ربوبیت برای الله و نفی ربوبیت از غیر او نازل گردید. ابن ­جریر طبری از مفسران اهل ­سنت، با بررسی آیات قرآن، چنین نتیجه گرفته است که شرک مشرکان تنها در شرک اُلوهی خلاصه نمی‌شود و آنان در ربوبیت خدای متعال نیز، مشرک بودند؛ در حالی­که وهابی‌ها با استناد به چند آیه از قرآن، انسان­ها را در ربوبیت خداوند موحد دانسته و رسالت انبیا را در دعوت به توحید عبادی خلاصه می‌کنند. طبری در تفسیر جامع البیان بر این نکته تاکید داشته که مشرکان، اگرچه عالم به ربوبیت الله بوده و به این امر اقرار داشته‌اند، ولی در عمل، ربوبیت غیر خدای متعال را پذیرفته‌اند. در این مقاله دیدگاه وهابیت و ابن ­جریر طبری در ربوبیت خدای متعال مورد مقایسه قرار می‌گیرد و در نهایت روشن می‌گردد که دیدگاه وهابیت، مورد تایید طبری نمی‌باشد.

عموم مسلمانان شیعه و اهل‌سنت، طلب شفاعت از اولیای الهی و رسول خدا$ را پس از وفاتشان با استناد به نصوص معتبر می‌پذیرند؛ ولی وهابیان معتقدند، کسی نباید از غیرِ خدا درخواست شفاعت داشته باشد. دلایل آنها را در این مورد، به چند محور عمده می‌توان تقسیم کرد: یکی اینکه طلب شفاعت از غیر خدا را عاری از دلیل و برهان می‌دانند، دیگر اینکه تصور می‌کنند این کار، به‌منزله اله‌دانستن غیر خداست یا شفاعت را دعای غیر الله می‌شمارند، دیگر آنکه اعتقاد دارند، هیچ‌ کس غیر از خدا نمی‌تواند در شفاعت، دخیل باشد و آخر اینکه طلب شفاعت از پیامبر$ را مخصوص به زمان حیات ایشان می‌دانند. در ادامه به ادعای آنان چنین پاسخ داده می‌شود که اولًا بین شفاعت‌خواهی مشرکان از بت‌ها و طلب شفاعت مسلمانان از دوستان خدا، تفاوتی بنیادین وجود دارد و آن این است که بت‌پرستان، هیچ برهانی بر شفیع‌دانستن بت‌ها نداشتند و همچنین آنها را در عرض نیروی الهی اتخاذ کرده بودند. درصورتی‌ که مسلمانان برای این کار، هم برهان دارند و هم اینکه نیروی اولیای خدا را در طول قدرت او و مخلوق او می‌دانند. ثانیًا شفاعت‌خواهی از پیامبر$ مانند دعای غیر الله نیست؛ بلکه دعایی که به نیت خدا‌دانستن مخلوق باشد، باطل است. همچنین با آوردن روایاتی از اصحاب، اثبات شد که آنان از پیامبر$ بعد از رحلتشان شفاعت می‌خواستند. ازاین‌رو هم می‌توان بدون واسطه از آن بزرگوار شفاعت خواست و هم اینکه بعد از وفات ایشان نیز شفاعت‌خواهی مجاز است.

جریان الصحوة در عربستان سعودی، تحت تاثیر افکار سازمان اخوان‌المسلمین مصر شکل گرفت. شعار اصلی آنها مقابله با مدرنیته غربی و مقابله با ورود نیروهای خارجی به عربستان بود. آنها از نظر اعتقادی، مانند سایر وهابیان، با اشاعره و شیعه مشکل دارند؛ به­ طور کلی، می‌توان سیر تحول رابطه دولت عربستان با جریان الصحوة را به پنج مرحله تقسیم کرد که در این مقاله با روش توصیفی _ تحلیلی، این مسئله مورد بررسی قرار خواهد گرفت؛ به ­نظر می‌رسد، آینده جریان الصحوة رو به افول باشد و در واقع این جنبش، گفتمانی منسجم و راه­کارهای مناسبی برای مشکلات موجود در جامعه عربستان و کشورهای اسلامی ارائه نداد و در حال حاضر محمد‌ بن ‌سلمان، ولیعهد عربستان، اکثر چهره ­های مطرح این جریان مانند سلمان ‌العوده، سفر ‌الحوالی و ‌ناصر ‌العمر را به زندان افکنده و در فکر اعدام کردن آنها می ­باشد.

وهابیت قائل به حجیت قول صحابی است و آن را یکی از منابع استنباط احکام می‌داند. ابن‌قیم که از شخصیت‌های موردقبول و اعتماد وهابیت به‌‌شمار می‌رود، آیات و روایاتی را که در مدح صحابه وارد شده، دلیل بر حجیت قول صحابی می‌‌داند. در این نوشتار با روش توصیفی‑ تحلیلی، حجیت قول صحابی موردبررسی و نقد قرار گرفته و بیان شده است که هر چند صحابه به‌سبب ایمان و عمل صالح، مورد مدح قرار گرفته‌اند، ولی آن مدح دلیل بر حجیت اقوال آنان نیست و قول صحابی درصورتی حجت است که از پیامبر اکرم$ نقل‌قول کند. ولی اگر سخنی بگوید و آن را مستند به رسول خدا$ نکند، کلامش استنباط وی محسوب می‌شود و اعتبار ندارد.

وهابیت با اهل‌سنت در بحث مکان‌داشتن پروردگار، اختلاف دیدگاه دارند. وهابیت، خداوند را بالای آسمان‌ها و بالاتر از تمام مخلوقات می‌دانند؛ اما اهل‌سنت معتقدند خداوند، جهت و مکان ندارد. به باور وهابیت، حدیث جاریه، وجود خداوند را در آسمان، تأیید می‌کند درحالی که اهل‌سنت، این روایت را قابل‌تأویل یا متعارض با آیاتی از قرآن می‌دانند که نفی مکان از خداوند می‌نمایند و همچنین متعارض با روایات گوناگونی مانند روایت ابوهریره در صحیح مسلم و روایت عنق راحله می‌دانند. علاوه بر اینکه متن، دارای اضطراب است؛ زیرا این ماجرا در دیگر روایات با عباراتی مانندِ شهادت به وجود الله و سؤال از کیستیِ پروردگار آمده است نه پرسش از مکان پروردگار و شهادت به وجود الله با قرائن، سازگاری دارد. افزون بر گذشته، وهابیت برای استناد به این روایت، چاره‌ای جز تأویل در دو جای متن روایت ندارند. درحالی که از اساس، منکر هرگونه تأویل هستند. نسبی‌بودن علو با توجه به کروی‌بودن زمین نیز دلیل دیگری بر ردّ اعتقاد به وجود پروردگار در آسمان است.

دانستن مصطلحات حدیثی و آشنایی با حال جرح و تعدیل روات، در استناد به روایات نبوی6، دو شاخصه مهم است که بدون آن، استناد به روایات و عمل کردن به آنها امکان­پذیر نیست. ناصر بن عبدالله قفاری یکی از علمای وهابی عصر حاضر، شیعه را فاقد این دو ویژگی دانسته و می­گوید: شیعیان از گنجینه روایات نبوی6 بهره­ای نبرده ­اند؛ چراکه اولاً، رجال شیعه در قرن چهارم (ه­ق) تأسیس شده و گزارشات آن در کشف حال روات تأثیری ندارد؛ ثانیاً، تقسیمات روایی شیعه در قرن هفتم (ه ­ق) توسّط علامه حلّی4 برای فرار از اشکالات ابن ­تیمیه تأسیس شده و تا قبل از این، متقدمین شیعه به هر روایتی عمل می ­کردند؛ در این مقاله، در جواب خواهیم گفت که اولین کتاب رجالی شیعه در نیمه اول قرن اول هجری توسط عبیدالله بن ابی‌رافع نگاشته شد. شیخ طوسی در فهرست خود از این کتاب به­نام «تسمیة من شهد مع امیرالمؤمنین7 فی الجمل و الصفین و النهروان من الصحابة» یاد کرده و سند خود را بدان ذکر نموده است. علم­الحدیث شیعه نیز از حیث تالیف کتاب مستقل، حداقل 200 سال بر سایر مذاهب مقدّم بوده و از حیث تفکیک روایات صحیح از غیر آن نیز، قرائن نشان می ­دهد، این کار در میان شیعیان، قبل از زمان امامین صادقین:، همواره رایج بوده است؛ در نتیجه، شبهاتی که وی بر اساس این اشکالش مطرح کرده وارد نیست.

سلفیت با کنار گذاشتن مذاهب اربعه، خود را پیرو سلف نامیدند؛ از جمله پیامدهای این نظریه، نگاه تازه­ آنان به مسئله تقلید است. آنها اولا التزام به مذهب معین را به­­طور کامل رد و انکار می­کنند؛ ثانیا برای عوام جامعه محدوده ضیقی را در نظر گرفته­اند؛ ثالثا وظیفه اصلی یک جامعه را اتباع معرفی کرده و تقلید و اجتهاد را برای قشر خاص و محدودی جایز دانسته­اند. سلفی­ها، مجتهدی که در بیان نظریات مذهب معینی باشد را از اهل علم به­حساب نبرده­ و معتقدند که رجوع به این مجتهد، رجوع به شخص عامی و از مصادیق تقلید کورکورانه خواهد بود. نظریهِ اتباع سلفیت، به­­دلیل اشکالاتی که دارد، نمی­تواند جایگزینی برای تقلید و اجتهاد باشد؛ از جمله اشکالات اتباع، استنباط نادرست از تقلید است. آنان تقلید را به­معنای رایج در بین مردم (پیروی کورکورانه) معنا می­کنند؛ در حالی­­که این تعریف، با معنای اصطلاحی تفاوت بسیاری دارد. اشکال دیگر آنان استفاده از آیاتی است که دلالت بر معنای عامِ اتباع می­کند؛ ولی آنان در اتباع خاص آن را به­کار می­برند. آخرین اشکال، آسیب­های اتباع در جامعه است که در این مقاله به روش توصیفی _ تحلیلی به آن پرداخته خواهد شد.

علمای مذاهب اسلامی (برخلاف ابن­ تیمیه و سایر سلفیان)، بر عدم حرمت بنای بر قبور اجماع دارند؛ البته برخی آن را مکروه و در مواردی (مثل بنا برای فخرفروشی)، حرام می­دانند. مجوّزین برای اثبات نظر خود، به ادله ­ای تمسک کرده ­اند که یکی از آنها، آیه(لَنتّخذنّ علیهم مسجداً) می­ باشد؛ در مقابل، سلفیان این عمل را حرام و ذریعه به­ سوی شرک معرّفی کرده و هدم بنای بر قبور را واجب می­ دانند. آنها دلالت این آیه را رد و اشکالاتی بر آن وارد کرده ­اند؛ مثلا می­ گویند: این حکم در ادیان گذشته بوده و نمی توان آن را برای مسلمین ثابت دانست؛ برخی دیگر نیز با استناد به روایات نهی از بنای بر قبور گفته اند: کسانی­ که در آیه، قصد ساخت مسجد بر قبر اصحاب کهف را داشتند، از مشرکین بودند نه مومنین! لکن با تدبّر در مفاد آیه (لَنتّخذنّ علیهم مسجداً) و روایاتی که در این زمینه وارد شده، روشن می­ گردد، گروهی که قصد ساخت مسجد را داشتند از مومنین بودند و این کار را نیز انجام دادند؛ همچنین با تدبّر در روایات ناهیه روشن می­ شود که این نهی، به­­ جهت پرستش صاحبان قبور توسّط مشرکین بوده و با جواز بنای بر قبور اولیا به­ جهت عبادت خداوند، منافاتی ندارند.