جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

كوره معرب خوره پهلوی اصطلاحی است كه اعراب آن را از ايرانيان وام گرفتند. كاربرد كوره در تقسيمات كشوری دوره اسلامی - به عنوان واحدی كلان كه ساير واحدهای ديگر زير مجموعه آن قرار می گرفتند- به سرعت فراگير شد، چندان كه نه تنها در سرزمين های شرقی جهان اسلام كه در مصر و شمال افريقا و حتی اندلس نيز مورد استعمال قرار گرفت. اصطلاح كوره از لحاظ ظاهری و معنايی در طول سده های متمادی و در سرزمين های اسلامی كاربردی كمابيش يكسان داشته؛ اما در برخی دوره ها، جغرافيدانانی، خاصه ايرانيان اين اصطلاح را در معانی ديگر به كار برده يا بر جای آن از معادل های ديگری استفاده كرده اند.

كتاب روضة التسليم، روضه تسليم يا تصورات از معدود كتاب های بازمانده از دوران الموت به شمار می رود. اين كتاب دربردارنده باورهای نزاريان، به ويژه آموزه قيامت است و تاكنون دوبار به چاپ رسيده است. هر دو مصحح، آن را به خواجه نصيرالدين طوسی نسبت داده اند. در حالي كه كم تر پژوهشگری اين انتساب را به طور كلی مردود دانسته است بلكه اكثريت اين نسبت را پذيرفته اند و فقط براي تبرئه خواجه از نگارش كتابی مطابق مذهب اسماعيليه، مسئله اضطرار وی را مطرح كرده اند. اينك با به دست آمدن نسخه قديمی تري كه در چاپ دوم، نسخه اساس قرار گرفته است می توان به يقين اين انتساب را رد كرد. اين مقاله به شيوه نقد دروني و بيرونی راوی و روايت می كوشد تا صحت و سقم اين انتساب را معلوم گرداند.

طبقه بندی علوم، علاوه بر سهولت در کارهای علمی، نوعی نظم فکری در محقق ایجاد می کند و حدود و میزان هر علم را مشخص می سازد و به ترسیم هندسه علوم در تمدن اسلامی یاری می رساند. به همین سبب، در جامعه علمی اسلام همواره بر این اصل تاکید شده است. فخرالدین رازی، متکلم اشعری مذهب سده ششم هجری قمری، با تالیف کتاب جامع العلوم به طبقه بندی علوم توجه داشته است و با مطرح کردن شاخه های فرعی علوم به عنوان علومی مستقل در طبقه بندی خود، نگرش جدیدی از علم را ارائه نموده و طبقه بندی او الگوی بسیاری از دانشمندان پس از وی قرار گرفته است. شمس الدین آملی، مدرس شیعه مذهب سده هشتم هجری قمری، در کتاب نفایس الفنون به طبقه بندی علوم پرداخت و همانند فخرالدین رازی در طبقه بندی خود علوم جدیدی را مطرح نمود و با درهم شکستن طبقه بندی های سنتی علوم، رویکرد نوینی در تاریخ علم به دست داد. طبقه بندی های مذکور دارای نقاط اشتراک و افتراقی، هم در نوع نگرش به علم، و هم در ترتیب رده بندی علوم هستند. در جریان این بررسی، ضمن مقایسه این دو طبقه بندی با یکدیگر، تاثیر و اهمیت دیدگاه های فکری - کلامی و شرایط تاریخی این دانشمندان در طبقه بندی علوم و ارائه طبقه بندی های متفاوت در تاریخ علم بیان خواهد شد.

توجه به جریان ها و صف بندی های داخلی فرق و مذاهب اسلامی از مسائلی است که می تواند راه گشای بسیاری از پژوهش ها در شاخه های مختلف علوم اسلامی باشد و بسیاری از گره های ناگشوده، به خصوص در فهم گزاره های تاریخی، را باز کند. یکی از برجسته ترین جریان های امامیه در سده های متقدم که به سهولت می توان شواهد حضور آن را ردیابی کرد، جریان هشام بن حکم است که البته در مطالعات کلاسیک کم تر بدان توجه شده است. این مقاله بر آن است با تحلیل گزاره های تاریخی، جایگاه جریان هشام بن حکم را در تاریخ متقدم امامیه بازشناسی کند. از این ره گذر در آغاز شواهد حضور تاریخی این جریان را ردیابی می کند. سپس، مهم ترین عامل تمایز اجتماعی این جریان، یعنی اتهام تشبیه را می کاود و از آن به عنوان عاملی برای جریان سازی علیه هشام و سلسله شاگردانش و حتی منزوی نمودن آن ها سخن می گوید. در نهایت نیز به برخی دیدگاه های خاص جریان هشام درباره علم امام و قیاس، به عنوان مولفه های بعدی تمایز اجتماعی این جریان، اشاره می کند.

اهتمام احمد بن عُمَر بن اَنَس العُذری- معروف به ابن دَلايی محدث و مورخ اهل اندلس- در جغرافيا نگاری در شرح حال هايی باقی مانده درباره او ناديده گرفته شده است، در حالی كه تَرصيع الاخبار و تَنويع الآثار به عنوان تنها اثر بر جای مانده از عُذری نشان از آن دارد كه وی علاوه بر آگاهی از علوم زمانه خويش- حديث و تاريخ- به جغرافيانگاری نيز پرداخته و در اين اثر جغرافيا را بر تاريخ مقدم داشته است. پژوهش حاضر با روش توصيفی – تحليلي به بررسی و تقسيم بندی اطلاعات جغرافيايی موجود در اين كتاب پرداخته و در صدد است تا با تبيين جغرافيانگاری عذري، به واكاوی اين بخش از حيات علمی عذری كه مورد غفلت واقع شده است، بپردازد. يافته های اين پژوهش نشان می دهد كه عذری فقط به نقل اطلاعات پيشينيان اكتفا نكرده است، بلكه به جغرافيای وصفی و ابزارهای آن و نيز انواع جغرافيانگاری به ويژه عجايب نگاری احاطه داشته است.

بحران سالار، به مثابه یکی از مهم ترین بحران های سیاسی - اجتماعی دوره قاجار، از جهات گوناگون شایان تامل است. این نوشتار به روش تاریخی و با تاکید بر نگاه جامعه شناسانه به تاریخ، این موضوع را مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و تلاش کرده است به این پرسش پاسخ دهد که، کارکرد دولت مردان ایلی و سیاسی کرد در چارچوب استراتژی دولت مرکزی در مدیریت بحران سالار، بر پایه چه مولفه هایی تحلیل پذیر است.از مهم ترین یافته های این تحقیق آن است که اولا جهت گیری حرکت و کارکرد دولت مردان ایلی - خاندانی و سیاسی کرد در بحران سالار در خراسان، در مسیر حفظ تمامیت ارضی و تثبیت موقعیت دولت مرکزی بوده؛ و ثانیا، استفاده حداکثری و نگاه موسع دولت مرکزی در به کارگیری ظرفیت های انسانی و مدیریتی بخش های گوناگون جامعه، از جمله دولت مردان ایلی- خاندانی و سیاسی کرد، نقش اساسی در مدیریت بحران سالار در خراسان داشته است.

سادات سيفی حسنی به گواهی شواهد تاريخی پيشينه درازی در تاريخ محلی قزوين دارند. اين گروه پس از پيروزی و تاسيس دولت صفوی با پذيرش مذهب رسمی جامعه، تعامل نزديكی با حكومت جديد برقرار ساختند. اين پيوند مذهبی همراه با برخورداری از اقتدار معنوی سيادت، پايگاه اجتماعی آنان را در جامعه ايران به طبقه ای اشرافی و شهروندانی برتر مبدل كرد. اينان در همه حال رابطه ايمانی و وفاداری خود را نسبت به سلاطين صفوی حفظ كردند، و همين شيوه رفتار موجب شد تا موقعيت آن ها در تمامی آن سده ها ثابت و پايدار بماند. حضور نسبتاً فراگير سيفيان حسنی در تشكيلات دينی و ديوانی صفويان، آن هم در مناصبی همچون وزارت، صدارت و قضاوت، نشان از اعتماد و اطمينانی است كه زمامداران صفوی نسبت به توانمندی نخبگان آنان داشته اند. در اين پژوهش با استفاده از روش توصيفی - تحليلي و همچنين با تكيه بر منابع معتبر تلاش شده تا علاوه بر توجه به تبارشناسی اين گروه، تصوير دقيق و مستندی از جايگاه و فعاليت های اجتماعی سادات سيفی در عصر صفوی ارائه شود.

پروين اعتصامی از مشهورترين زنان شاعر معاصر ايران است؛ شاعری كه در شعرهايش دغدغه های اجتماعی و نگاه نقادانه به جامعه اش را نشان داده است. از جمله اين دغدغه ها، اعتقاد به ضرورت تحول در نقش و جايگاه زن ايرانی است. در اين زمينه، او را بايد فرزند زمان خويشتن دانست: دوران گذار از سنت به تجدد، از جامعه استبدادزده به ايران پسامشروطه. اشعار پروين در موضوع زن، تحت تاثير انديشه های مشروطه خواهانی است كه ورود زنان به عرصه های اجتماعی را خواستار بودند. در ميان اين انديشه ها، نگرش پدرش، ميرزا يوسف آشتيانی (اعتصام الملك)، نقش مهمی در شكل گيری افكار پروين داشته است. آنچه در اين مقاله آمده، تلاشی است برای نشان دادن اين تاثير است.

محمد بن ابوبکر از معدود چهره های شاخص در تاریخ فرهنگ اسلامی است که اصالت و شرافت خاندانی و ایمانی را توامان در خود جمع کرده بود. از یک سو، پیوند نسبی او با ابوبکر، و از سوی دیگر، پیوند ولایی او با امام علی (ع) موجب شد که چهره وی در منابع شیعی و سنی بازتاب های مختلف یابد.چرایی بازتاب متفاوت چهره محمد بن ابوبکر در منابع فریقین، عمده ترین مساله ای است که این مقاله می کوشد با توسل به روش توصیفی - تحلیلی، به ایضاح آن همت گمارد و نشان دهد که تاریخ نگاری اسلامی، با عنایت به موقعیت دودمانی و ایمانی او، چهره دوگانه ای از وی ترسیم کرده است که از حیث ارزشی با یکدیگر برابر نیستند. این نابرابری که در قالب دو سیرت پاک و ناپاک از او بازتاب یافته است، ریشه در نوع نگرش منابع شیعی و سنی به زیست نامه و شجره نامه وی دارد که به مثابه ابزاری برای این ترسیم دوگانه، مورد بهره برداری قرار گرفته اند.

در عصر جاهلی، بر اساس سنت شفاهی نقل روایات، راویان، به گزارش ایام العرب یا جنگ های آن عصر می پرداختند و در آن، از شیوه ها و عناصر خاصی چون؛ شواهد شعری، قصص و اسطوره، حماسه و ملحمه، مبالغه و تفاخر و... بهره می گرفتند. پس از ظهور اسلام، وقوع درگیری ها و نبردهایی در این دوره، بسیاری از راویان و گزارش گران را واداشت تا این جنگ ها را با عنوان جدید مغازی و فتوح نگاری، گزارش نمایند. با توجه به نزدیکی این دو دوره به یکدیگر، تشابهات و تمایزات شیوه های این دو نوع گزارش و میزان استقلال یا اثرپذیری مغازی نگاری و فتوح نویسی از شیوه های گزارش الایام در عصر جاهلی، سؤالات اصلی این پژوهشند. بررسی گزارش های باقی مانده ی ایام العرب، ویژگی ها، عناصر و ساختار آن ها و مقایسه شان با شیوه ها و عناصر روایت مغازی و فتوح در عصر اسلامی، نشان می دهد که عناصر مشابه وهمگونی های فراوانی از جمله؛ استفاده از شواهد شعری، حماسه و رجز و ملحمه، قصص و اسطوره، تفاخر و مبالغه، میان این دو نوع گزارش وجود دارد. حضور برخی ازشعرا و راویان ایام العرب در مغازی و فتوح عصر اسلامی و گزارش این جنگ ها توسط آنان با همان سبک و سیاق عصر خویش- البته صرف نظر از محتوای دگرگون شده ی آن- و نیز بهره گیری و استناد فراوان مغازی و فتوح نگاران از روایات و یا اشعار عصر جاهلی، از یک طرف؛ استمرار روش ایام العرب در عصر اسلامی و از طرف دیگر؛ اثر گذاری شیوه ی ایام العرب را برروایات مغازی و فتوح نشان می دهد.