جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در این مقاله روابط بازرگانی میان مصر و ونیز در دوره ممالیک برجی (784-923ﻫ) و فراز و فرودهای آن بررسی شده­است. رشد یا رکود روابط تجاری مصر با ونیز در این دوره هم متأثر از عوامل داخلی بود و هم ریشه­های خارجی داشت. در آغاز و میانه دوره ممالیک برجی دو عامل خارجی یعنی هجوم تیمور لنگ به شام و سقوط قسطنطنیه به دست عثمانیان موجب ناامنی راه­های زمینی و سبب رونق راه تجاری دریای سرخ و در نتیجه افزایش مبادلات بازرگانی میان مصر و ونیز شد. در برهه­هایی اما دخالت مستقیم سلاطین و امیران برجی در تجارت و احتکار کالاها و انحصار در مبادلات، تقلب و غش دو طرف در دادوستد کالاها و هجوم دزدان دریایی به کشتی­های تجاری از عوامل اختلال و رکورد بازرگانی میان مصریان و ونیزیان بود. مهم­ترین عامل در رکود و کاهش روابط تجاری میان مصر و ونیز، کشف راه دریایی جدید میان اروپا و آسیا توسط پرتغالی­ها بود که تجارت پرسود انتقال ادویه و کالاهای آسیایی را نصیب آن‌ها کرد و مصر و ونیز را از درآمدهای هنگفت حاصل از این تجارت عبوری محروم ساخت.

ابن ‌صفار (حدود 370- 426ﻫ) منجم و ریاضی­دان مسلمان اندلسی (اسپانیایی) آثار چندی در علم نجوم تألیف کرده ­است. مشهورترین اثر او کتاب العمل بالاسطرلاب و ذکر آلاته واجزائه است که در این پژوهش معرفی، بررسی و برخی نوآوری‌های آن عرضه خواهد شد. هم‌چنین ساعتی آفتابی به نام «بلاطة» از این منجم برجای مانده که قدیم‌ترین ساعت آفتابی در اندلس است. توجه این نجوم­دان اندلسی به زیج خوارزمی(د 235ﻫ) که خود متأثر از زیج سندهند بودهو نیز جغرافیای بطلمیوس نشان از اتکا و اعتنای او به علوم ایرانی، هندی و یونانی دارد. توجه به این نکات البته به معنای نادیدن تأثیرپذیری او از استادش، ابوالقاسم مسلمة‌‌ بن ‌احمدمجریطی (د 398ﻫ) نیست. افزون بر این‌ها، تعیین قبله قرطبه با مقدار 30 درجه جنوب شرقی و یافتن مسافت و جهت تا مکه در این اثر حاکی از اهتمام او به موضوع قبله­یابی است. نویسندگان نوشتار پیش رو با تمرکز بر کتاب العمل بالاسطرلاب و نیز ساعت آفتابی «بلاطة» به بحث درباره نقش ابن‌صفار در نجوم پرداخته و به مبحث قبله‌یابی و تعیین وقت نیم­روز در اندلس هم اشاراتی کرده‌اند.

جنبش­های اجتماعی از مباحث اساسی در نظریه­های انقلاب­اند که به­واسطه همین اهمیت، نظریه­های مختلف کوشیده­اند آن‌ها را توضیح دهند. یکی از مهم­ترین این نظریه­ها، نظریه محرومیت نسبی است. قیام سیاه­جامگان به­دنبال جلب حمایت گروه­های فرودست و با تمسک به آن در برخی شعارهای خود، سطح انتظارات ارزشی طبقات اجتماعی را بالا برد. این درحالی بود که با برآمدن عباسیان، سطح توانایی ارزشی مردم تغییر چندانی پیدا نکرد و دچار سرخوردگی و محرومیت نسبی شدند. این وضع منجر به شورش­هایی برضد خلافت عباسیان شد که شورش بابک خرمدین بادوام ترین آن‌ها بوده­است. مسئله این مقاله تبیین شکل­گیری و دوام این شورش است. مقاله حاضر می­کوشد با بهره­گیری از روش تحلیل تاریخی و جامعه­شناسی در پرتو نظریه محرومیت نسبی، به بررسی شکل­گیری و علل این جنبش بپردازد. دستاورد مقاله نشان می‌دهد خلفا و کارگزاران بنی­عباس ازطریق به­چالش کشیدن ارزش­های اقتصادی، دینی و مشارکتی موجب محرومیت نسبی شدند که منجر به افزایش میزان مشارکت طبقات اجتماعی و افزایش حجم جنبش بابک خرمدین شد.

ﻧﻘﺶ آﻓﺮینی سیاسی و ﻓﻜﺮی امامیه و زﻳﺪﻳﻪ، دو فرقه اﺛﺮﮔﺬار شیعی، در برخی زﻣﺎنﻫﺎ ﺑﺎرز و اﻧﻜﺎرﻧﺎﭘﺬﻳﺮ اﺳﺖ. از اﻳﻦ رو، ﺿﺮوری اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﺎ واﻛﺎوی ﻣﻨﺎﺳﺒﺎت اﻳﻦ دو فرقه ممتاز شیعی، ﺿﻤﻦ ﺑﺮرسی ﺑﺮﻫﻪای از تاریخ فکری امامیه، ﺑﻪ ﻧﻘﺎط واﮔﺮایی آنها در آﻣﻮزهﻫﺎی ﻛﻼمی و دادوستد میراث حدیثی آنان دﺳﺖ یابیم. این ﻣﻘﺎﻟﻪ، در پی ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ اﻳﻦ ﭘﺮﺳﺶ‌ها اﺳﺖ ﻛﻪ این دو فرقه مهم شیعه، در ﻣﺤﺪوده زﻣﺎنی غیبت ﺻﻐﺮی ﺗﺎ پایان قرن ششم ﻫ در ﭼﻪ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎیی روابط علمی داشته‌اند؟ هم‌چنین فعالان این عرصه چه کسانی بوده‌اند؟ روابط اﻳﻦ دو ﻓﺮﻗﻪ در این سده‌ها ﺑﻪ دلیل ﭘﺎره‌ای از اﺷﺘﺮاﻛﺎت اﻓﺰاﻳﺶ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و در عین ﺣﺎل، ﺑﻪ ﺳﺒﺐ اﺧﺘﻼف در برخی از اﺻﻮل ﻣﺬﻫبی، ﺗﻤﺎﻳﺰات ﻓﺮﻗﻪای ﺧﻮﻳﺶ را نیز دﻧﺒﺎل میﻛﺮدﻧﺪ. ﺑﺮای ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﭘﺮﺳﺶ‌ها و اﺛﺒﺎت اﻳﻦ ﻓﺮضیه‌ها رواﺑﻂ علمی اﻣﺎمیه و زﻳﺪﻳﻪ در ایران، به‌ویژه ری، در اﻳﻦ ﺑﺎزه زﻣﺎنی با استفاده از روش تاریخی و شیوه توصیفی- تحلیلی با تکیه بر منابع ﺑﺮرسی می‌گردد.

فارابی در بسیاری از مقوله­های سیاسی، از جمله جهاد اسلامی، آغازگر بحث نظام­مندِ فلسفی بوده است. دیدگاه وی باید در دو سطح لفظی (حضور واژگانی جهاد در متن) و محتوایی (نسبت مفهوم جهاد با فلسفه­ نظری) تبیین شود. این امر باعث بروز پیچیدگی­ها و دشواری­هایی در خوانش متون فارابی شده است، چنان‌که می­توان از چهار دیدگاه در میان فارابی­پژوهان معاصر سراغ گرفت. در یک سوی این طیف فارابی مدافع، و در سوی دیگر، مخالف جهاد توصیف شده است. مقاله­ حاضر می­کوشد ضمن بررسی تحلیلی دیدگاه‌های چهارگانۀ فوق، روایی و ناروایی هر یک از آنها را بسنجد، شکل مُتقن­تری از آنها را صورت­بندی کند و در نهایت در چارچوبی مقایسه­ای موجه­ترین خوانش را برگزیند. نگارندگان، همراه با عده­ای از فارابی­پژوهان، ضمن توجیه و تفسیر واژگان مربوط به جهاد در آثار فارابی، به این نتیجه رسیده­اند که در فلسفۀ نظری فارابی با توجه به سیاست­شناسی و دین­شناسی وی صورت­بندی هرگونه دفاع فلسفی از جهاد ممکن نیست.

تلاش‌های فرهنگی و سیاسی شیعیان با سقوط خلافت عباسی و روی کار آمدن ایلخانان از نیمه دوم سده هفتم هجری رنگ و بوی دیگری یافت. سیاست تساهل و تسامح مذهبی بر گسترش تألیفات شیعی افزود. یکی از آثار این عصر که شناخته شده است غرر الاخبار و درر الآثار تألیف حسن‌بن محمد دیلمی است. مقصود دیلمی در این اثر اثبات امامت علی(ع)، تبیین اصول و باورهای شیعه و ترویج این مذهب است. تحلیل‌های به ظاهر «خردگرایانه» و نگرش وی در سیره نگاری، با عنایت به بافتار جامعه سده هشتم هجری، درخور توجه است. در این مقاله با روش توصیفی و تحلیلی ضمن معرفی اجمالی دیلمی و کتاب غرر الاخبار بینش تاریخی وی بررسی شده است. دستاورد این پژوهش بیانگر این واقعیت است که بررغم جای گرفتن غرر الاخبار در مجموعه مصنفات تاریخی شیعه، این اثر با ماهیتی ارزشی و آرمانی، نمونه‌ای از سیره‌نگاری فضیلت‌محور شیعی است.

بررسی و ارزیابی منابع تاریخی و جغرافیایی اسلامی و تعیین میزان اصالت یا تقلیدی­بودن آنها، راه­گشای محققان این حوزه در چندوچون استفاده از آثار مذکور است. این گونه از بررسی­ها درباره آثار متأخرتر، که مفروضا مبتنی بر آثار پیشینیان­اند، ضرورت بیشتری می­یابند. یکی از این دست منابع، «خاتمه» روضة الصفا است که بر سر مؤلف یا مؤلفانش اختلاف نظرهایی وجود دارد. نویسندگان این مقاله، با استقصای کامل در محتوای «خاتمه» و نیز با درپیش گرفتن روش مطالعه تطبیقی، دریافته­اند که «خاتمه» روضة الصفا در واقع تألیف مشترک میرخواند، مؤلف روضة الصفا و نوه­اش خواندمیر است که یادداشت­های نیای خود را صورت­بندی نهایی کرده و خود نیز مطالبی بر آنها افزوده­ است. هم‌چنین در این پژوهش معلوم شد که قریب به ­تمام داده­های «خاتمه» (حدود نوددرصد)، برگرفته از نویسندگان، به­ویژه جغرافیانویسان ادوار پیشین است و فقط حدود ده­درصد از مطالب آن از آنِ مؤلفانش، میرخواند و خواندمیر، و درنتیجه اصیل و درخور اعتنا و دارای اهمیت ویژه است.

این جستار در پی بررسی زمینه­ها، علل و پیامدهای حضور پزشکان غیرمسلمان (ذمّی) در دربارهای اسلامی در دوره میانه است. بنابر بررسی آماری کتاب­های تراجم اطباء، نزدیک به نیمی از پزشکان حاذق و مشهور شاغل در دربارهای جهان اسلام، غیرمسلمانانِ مسیحی، یهودی و بعضا صابئی و سامری بودند. نیاز خلفا و درباریان به درمانگر، کمبود پزشکان حاذق مسلمان به نسبت پزشکان غیر­مسلمان، و تساهل و تسامح خلفا و مصونیت نسبی این پزشکان زمینه­ساز حضور آنان در دربارهای اسلامی بود. حضور این پزشکان در دربارها افزون بر درمانگری، نتایج و آثار دیگری، از جمله گسترش و پیشرفت دانش پزشکی و ورود به درگیری‌های سیاسی و اجتماعی را در پی‌داشت که در مواردی به تنزّل یا ارتقای جایگاه‌شان در دستگاه حکومت و میان مردم یا طرد و قتل آنان می‌انجامید.

حکیم ابوعبدالله محمد بن علی تِرمِذی (زیسته در حدود 230-320ﻫ) اثری با نام کتاب الفروق دارد که در آن مباحثی از جنس اخلاق صوفیانه و سلوک را با تحلیل­های روان‌شناسانه درباره ماهیت رفتار انسان آمیخته، و ازهمین‌رو مطالعه آن از جهات مختلف شایان توجه است. اغلب کسانی که از دیرباز درباره این کتاب سخن گفته‌اند، مضمون اصلی و هدف تألیف آن را نفی ترادف معنای کلمات شناسانده، و آن را در کنار تحصیل نظائر القرآن وی تألیفی در مخالفت با وجود وجوه و نظائر در قرآن دانسته‌اند. مطالعه پیشِ‌‌رو سنجش این دیدگاه و شناخت دقیق‌تر ماهیت و هدف و موضوع کتاب الفروق را پی می‌گیرد. بناست با تحلیل محتوای اثر نشان دهیم کتاب الفروق امتداد بحث­های تحصیل نظائر القرآن نیست؛ بلکه هدف پنهان و نامُصَرَّحِ مؤلف از نگارش آن تفکیک میان اصناف مردم بر اساس پایگاه اجتماعی ایشان در ماوراءالنهر سده 4ﻫ، و یادکرد مسائلی است که هر صنف در سلوک معنوی خود با آن روبه‌رو هستند. وی در این اثر به تعریض تام و بدون آن که نامی از گروهی ببرد، به‌واقع میان شیوه سلوک اصناف مختلف تمایز می‌نهد؛ اصنافی که در دیگر آثارش گاه با عناوینی همچون عوام، روحانیان یا خواص، و علماء بزرگ یا خاص‌الخواص یاد کرده ­است.