جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

عبدالحی گَردیزی نویسنده زین‌الاخبار یا تاریخ گردیزی از جمله آخرین مورخان دوره­ نخست غزنوی است. این مقاله بر آن است تا رویکرد و روش گردیزی در تاریخ­نگاری را واکاود و بازنماید. اگرچه گردیزی به­ظاهر تاریخ خود را در شمایل تاریخی عمومی نگاشته، اما بخش­هایی از آن تاریخ سلسله­ای و محلّی است. گردیزی برخلاف بسیاری از مورخان سنتی و احتمالا متأثر از رویکرد و آثار ابوریحان بیرونی به موضوعات و مباحث اجتماعی و قوم­شناسی پرداخته و در این زمینه گزارش­های ارزنده و سودمندی به­دست داده‌است. در روایت­های گردیزی گاه رگه­هایی از تساهل مذهبی را می­توان یافت؛ اگرچه رویکرد اعتقادی او نسبت به ادیان و مذاهب دیگر بی­طرفانه نیست، اما نسبت به مورخان معاصراش تعصب مذهبی کمتری داشته­­است. گردیزی در برخی مواضع، هرچند گاه سطحی، دست به تبیین و تحلیل و نقد زده‌است، در نتیجه وی در برابر رویکرد عقلانی و نقلی موضعی میانه را برگزیده‌است. نقطه ضعف گردیزی پایبندی بیش از حد به خلاصه­نویسی است.

بررسی سبک روایتگری در منابع تاریخی از بایسته­ترین نکات در تاریخ­نگاری است­ که موجب شناخت بخش­های سازنده یک اثر نظیر دیدگاه، ساختار زبانی، تکنیک­های روایی و پرداخت هنری می­شود. تحلیل سبک روایتگری در برخی از آثار تاریخی دوره قاجار نیز می­تواند به درک تاریخ­نگری مورخان قاجار یاری رساند، زیرا نویسندگان آن آثار به­­مثابه راوی، با به­کارگیری عناصر روایی ویژه، ضمن بیان رخ­دادهای تاریخی کارکرد نهاد قدرت را به­تصویر کشیده­اند. پژوهش حاضربا روش توصیفی- تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است که ویژگی­های روایت­پردازانه اکسیرالتواریخ نوشته علیقلی میرزااعتضادالسلطنه در جهت نمایش تأثیرات متقابل شرایط اجتماعی- سیاسی و شخصیت­های تاریخی، تا چه اندازه این اثر را در بین آثار تاریخ­نگارانه دوره قاجار متمایز ساخته­است؟ با توجه به ضرورت بررسی عناصر درون­متنی و عوامل مرتبط با خاستگاه و شرایط اجتماعی راوی، تبیین روایتگری نویسنده نشان می­دهد که روایت­پردازی او با رویکرد روایت خطی به تاریخ، برخاسته از فضای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ادبی عصر خود از یک­سو و ساختار اجتماعی و نحوه ادراک تاریخی مؤلف از سویی دیگر بوده­است. هم­چنین، ساختار روایت با استفاده از زبان گزارشگرانه و زیباشناختی به­گونه­ای شکل گرفته که با رمزگشایی روایت­های اثر، می­توان به تأثیر قدرت بر زبان روایت تاریخی در عصر قاجار پی برد.

جنگ­ها از عوامل مؤثر بر ایجاد یا تغییر مسیرهای تجاری­اند. در عهد شاه­عباس اول صفوی (حک. 996- 1038ﻫ)، جنگ با عثمانی، اوزبکان و پرتغالی­ها عاملی تأثیرگذار بر پراکندگی بازرگانان بود. این جنگ­ها باعث شد که مسیر تجاری شمال به جنوب ایران اهمیت بیشتری پیدا کند و بازرگانان نیز در شهرهایی اجتماع کنند که در این مسیر قرار داشت. در این پژوهش به روش مطالعه کتابخانه­ای و شیوه توصیفی تحلیلی، به­دنبال پاسخ به این پرسش­ایم که جنگ­های مرزی شاه­عباس صفوی چه تأثیراتی بر پراکندگی بازرگانان در ایران عصر صفویه داشته­است؟ یافته پژوهش نشان می­دهد که این جنگ­ها سبب شد تا مسیرهای تجاری تغییر کند و بیشترین تمرکز بر مسیر شمالی-جنوبی قلمرو صفویه باشد و بازرگانان متناسب با این تغییر مسیر، دچار پراکندگی منظمی در شهرهایی شوند که در کنار این مسیر قرار داشت.

درباره علم «اوفاق» متون بسیاری در دنیای اسلام نگاشته شده‌است. این کتاب‌ها به نوعی دارای دو بخش محاسبات ریاضی و خواص مربعات‌اند که همین بخش اخیر، آن‌ها را شبیه به طلسم کرده و در شمار علوم غریبه جای داده‌است. اوفاق در طبقه‌بندی‌های کهن‌تر علوم جایی در دانش ریاضی ندارد و در برخی دسته‌بندی‌های جدیدتر ذیل علم اعداد در ریاضیات آمده‌است. منشأ آن هرجا باشد، تدوین و گسترش آن در جهان اسلام صورت گرفته‌است. جز در رساله‌های مستقل، عمدتا در متون چنددانشی بدان توجه شده و مربع سه‌درسه، در متون دیگر هم، بارها تکرار شده‌است؛ زیرا آن را سبب آسانی زاییدن می‌دانستند. «سیف اسفرنگی»، شاعر سده هفتم، بارها با وفق و ترسیم آن بر نگین انگشتری مضمون ساخته و به وفق صدتایی بر درفش کاوه اشاره کرده‌است که در رساله‌های وفق نیز به‌ندرت دیده می‌شود، اما در آثار دیگر بیشتر به ذکر مربع سه‌تایی بسنده شده‌است.

در قرآن برای رویارویی با گروه­های محارب، سه واژه قتال، جهاد و فتح به­کار گرفته شده­است. در منابع تاریخی از ورود مسلمانان به ایران با عنوان فتح یاد شده­است که معنایی وسیع­تر از آن دو دیگر دارد. در قرآن از فتح به معنای گشایش، نه تنها گشایش در فتح سرزمین­ها، بلکه فتح قلوب یاد می­شود. پژوهش حاضر در صدد است با بررسی متون تاریخی قرون اولیه اسلامی (قرن سوم و ششم هجری) ماهیت فتح را به­عنوان جنگی دینی با شاخصه­های اخلاقی و عادلانه ارزیابی کند. برای دست­یابی به تبیین و تحلیل واقع­بینانه­تر، نظریه جنگ­های عادلانه به عنوان الگوی جنگ­های ایدئولوژیکی مبنایی برای سنجش عادلانه­بودن فتح ایران قرار گرفته و بر آن اساس فتح در سه مقوله مشروعیت، رفتار عادلانه در حین جنگ، و رعایت عدالت پس از جنگ، بررسی شده­است. نتایج به­دست­آمده نشان می­دهد در فتح ایران، هدف جنگیدن در راه خدا با اهداف دنیاطلبانه و اقتصادی همراه شد؛ در بسیاری از موارد بر آن غالب آمد؛ فرماندهان و سپاهیان از وظایف و تعهدات دینی و رفتار اخلاقی عدول کردند؛ رفتار با مردم مغلوب ناعادلانه بود و قراردادهایی اغلب یک­جانبه منعقد گردید و در­نهایت، اهداف قرآنی در زمینه فتح نه تنها محقق نشد، بلکه عاملان فتح با اهداف و رفتار غیراسلامی و انسانی آن را به بی­راهه کشیدند.

The present article discusses the views of Avatis Mikaelian, known as Sultanzadeh, in relation to the developments of contemporary Iranian history. Sultanzadeh is one of the most famous figures of the communist left thinkers in Iran. His ideas played a major role in the strategy and orientation of the Communist Party of Iran from the beginning of its formation until long after the Second Congress. According to Sultanzadeh, the most important problem in Iran is the economic development. He considered the unity of triple factors as the obstacle to the natural process of growth: imperialism, court and feudalism. The method of this article is descriptive-analytical and the main question is what was the difference between Sultanzadeh's view and that of other communist left activists and Soviet academics on the historical process of contemporary Iran. Sultanzadeh tried to analyze and explain the history of Iran based on the internal and global realities of the country based on Marx's doctrines. Accordingly, his views on Iran's economic development, colonization, the jungle movement, and the rise to power of Reza Shah were obvious deviations from the Soviet Communist Party theorists who considered the process of societies to be linear.

صدقه بر محمد(ص) و خاندان او روا نیست. این سخن منسوب به پیامبر(ص) است. دستور پرداخت صدقات یا همان زکات در سال نهم هجری صادر شد و پیامبر(ص) مأموران خود را برای دریافت آن به­سوی اعراب تازه­مسلمان اعزام و هم­زمان صدقه را هم بر بنی‌هاشم ممنوع کرد. این گزارش که وثاقت تاریخی دارد، در فقه و کلام مسلمانان بازتابی گسترده و درازدامن یافته و تا امروز ادامه پیدا کرده‌است. درباره صدور این ممنوعیت سه علت عرضه شده‌­‌است: فضیلت بنی‌هاشم، بی‌نیازی آنان از صدقات به‌­­سبب دریافت خمس، و ناپاکی اموال صدقه. اما یکایک این نظرات با ابهاماتی روبه‌رویند و با سیره پیامبر(ص) نیز سازگاری ندارند. نویسنده این مقاله با شیوه تبیین تاریخی، ممنوعیت صدقات بر بنی‌هاشم را واکاوی کرده و به این نتیجه رسیده­ که مؤلفه‌های تاریخی و فرهنگی زیست­جهان اعراب در عصر نزول، از جمله ناخوشایندی و کراهتی که نسبت به پرداخت صدقات و زکات داشتند، علت صدور چنین ممنوعیتی از جانب رسول خدا بوده‌­­‌است.

مشروعیت تبارشناختی، یعنی خویشاوندی با رسول خدا حضرت محمد(ص)، یکی از پایه­های نظریه­ امامت شیعی در کنار نص و فضیلت­های شخصی است و ازآن‌جاکه اهمیت مفهوم خویشاوندی برای عموم مسلمانان قابل درک و پذیرش بود، جایگاه مهمی در بحث­ها و مجادله­های سیاسی و فرقه­ای پیرامون امامت پیدا کرد. مسأله مقاله­ حاضر به‌طور کلی عبارت از این است که از چشم­انداز فرهنگ خویشاوندی و نظام حقوقی پیشااسلامیِ عرب­ها، جانشینی علی(ع) پس از پیامبر چگونه سنجیده می­شد و دیدگاه علویان و شیعیان درباره­ انتقال رهبری امت از پیامبر به علی(ع) و سپس فرزندان او و فاطمه(س) با چه دشواره‌هایی روبه‌رو بود؟ به سخن دیگر آیا مطابق معیارهای عرف پیشااسلامی، علی(ع) و فرزندان او از دختر پیامبر میراث­بران طبیعی جایگاه پیامبر به شمار می­آمدند یا نه؟ بررسی این مسأله پیش از هر چیز در گرو شناخت روابط و اصطلاح­های خویشاوندی در فرهنگ اعراب و هم‌چنین شناسایی موقعیت علی(ع)، فاطمه(س) و سپس حسن بن علی(ع) و حسین بن علی(ع) در شبکه­ مناسبات تبارشناختی و سرانجام واکاوی دشواره­های مربوط به آن است، کاری که همراه با توضیح دو گزارش تاریخی مربوط به سده­ دوم هجری انجام خواهیم داد.

بنی‌امیه به­عنوان دودمانی حکومتگر، تأثیرات فراوانی بر تاریخ شرق و غرب جهان اسلام گذاشتند. به‌رغم وجود منابع فراوان درباره زندگی مشاهیر این خاندان، نَسَب آن‌ها کمتر مورد توجه قرار گرفته­‌است.مسأله اصلی این است که گزارش‌‌های مرتبط با اصالت انتساب یا عدم اصالت انتساب آن‌ها به قریش تا چه اندازه‌ای دارای اعتبارند. بااین­که قدرتمندی و نفوذ امویان مانع بزرگی برای ذکر مطالبی برخلاف نسب مشهور آن‌ها در منابع نخستین تاریخ اسلام بوده، برخی عالمان و مورخان شیعه مدعی­اند که دلایل و مصادر معتبری برای نپذیرفتن این انتساب دارند. بااین­همه آراء موافقان نسبت آن‌ها با قریش، در بینش تاریخی از مقبولیت بیش­تری برخوردار است. در این پژوهش، ضمن نقل دلایل موافقان و مخالفان این انتساب، به بررسی و تحلیل استدلال‌های آن‌ها با روش توصیفی ـ تبیینی اهتمام گردیده و با توجه به کافی نبودن دلایل مخالفان، امکان اثبات عدم اصالت انتساب ضعیف شمرده ­شده، اما وجود ابهامات فراوان در گزارش‌های مشهور، تردیدها را درباره این انتساب افزایش داده‌است.

زندگانی حضرت خدیجه در منابع کهن تاریخی با اختلافاتی گزارش­ شده‌­است که گاه عرصه را برای عرضه ادعاهایی نادرست درباره وی گشوده‌­است. یکی از منابعی که حاوی شرح حال تقریبا مفصل خدیجه است، الطبقات الکبری تألیف محمدبن­سعد بصری (د 230ﻫ) است. پژوهش حاضر با بررسی موردی زندگانی خدیجه در این کتاب، به تبیین تفاوت­های گزارش‌های مورخان متقدم و بررسی مواضع ابن سعد نسبت به این موضوع پرداخته‌­است. یافته­های این پژوهش حاکی از آن است که گزارش ابن­سعد درمورد برخی موضوعات مانند سن خدیجه، نحوه ازدواج او با رسول خدا صحیح به­نظر می­رسد. در مقابل، روایت­های او دایر بر تردید داشتن پیامبر هنگام نزول اولین وحی یا اهمیت ازدواج با عایشه، قابل خدشه است. ابن‌سعد از ذکر برخی از فضایل خدیجه خودداری کرده­است تا راه را برای نشاندن عایشه در صدر همسران رسول اکرم بگشاید.