جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اگرچه در متون تاریخی سده چهارم هجری به بعد از زیلو و زیلوبافی یاد شده، اما زیلوهای باقی­مانده همه متعلق به پس از صفویه است. برخی محققان زیلوی معروف به «میبد» را قدیم­­ ترین زیلوی دوره اسلامی و متعلق به سال 808ﻫ دانسته‌اند، درحالی­که این زیلو از دوره صفوی است و در خوانش تاریخ آن اشتباهی رخ داده­است. تنها زیلوی شناخته از ماقبل صفوی، نمونه­ای است که در موزه ارمیتاژ نگه­داری می­شود. مورخان هنر اسلامی تاکنون بر این باور بوده­اند که زیلوی نوش‌آباد تاریخ بافت ندارد و آن را به عنوان شاهکاری از هنر ایلخانی معرفی کرده ­اند. این نوشتار با بررسی دقیق­ تر سبک هنری و کتیبه ­های زیلو پیشنهاد جدیدی درباره زمان بافت آن ارائه و این احتمال را مطرح کرده‌است که در رمضان 808ﻫ/ 1406م در نوش ­آباد کاشان بافته شده و کهن‌ترین فرش تاریخ­دار شناخته شده ایران دوره اسلامی است. یکی دیگر از سؤالات و ابهامات مطرح درخصوص این زیلو مربوط به کاربرد آن است. اگرچه محققان آن را زیلوی سجاده­ای «صف» خوانده­ اند، اما آیات قرآنی موجود در کتیبه‌ها، پذیرش این نظر را دشوار می‌کند. این مقاله با درنظر گرفتن محتوای خاص کتیبه­ ها، احتمال کاربری آن را به ­عنوان سجاده مطرح کرده و با مجامع صوفیانه مرتبط ساخته ­است.

تاریخ موصل ابوزکریای اَزدی (د 334ﻫ)؛ تاریخ رقّه قُشیری حَرّانی (د 334ﻫ)؛ تاریخ مَیّافارقین ابن­ازرق فارقی (د.ح.577ﻫ)؛ و تاریخ اِربل ابن­مُستوفی اِربلی (د 637ﻫ) چهار تاریخ محلی بازمانده از ناحیه جزیره در دوره میانه اسلامی است. در این مقاله به این پرسش­ها پرداخته می­ شود که این کتاب ­ها جدا از «محلی» ­بودن، ذیل کدام یک از گونه­ های دیگر تاریخ­نگاری اسلامی جای می­گیرند؟ و محتوا و گزارش­ های آن‌ها در چه حوزه­ هایی حائز اهمیت است­؟ از بررسی ساختاری و محتوایی این چهار کتاب روشن شد: 1. تاریخ موصل «گاه­نگاری محلی-عمومی» استکه افزون بر تاریخ موصل و جزیره، به­وفور از تاریخ دوره متأخر اموی و عصر اول عباسی نیز یاد کرده ­است؛ 2. تاریخ رَقّه «تراجم­ نگاری طبقاتی» است که به ذکر احوال«علماء» رقه و جزیره پرداخته، اما درباره جغرافیا و تاریخ این شهر روایت­های بسیار کمی دارد 3. تاریخ مَیّافارقین «گاه­نگاری محلی-عمومی-دودمانی» است که تاریخ محلی مَیّافارقین و جزیره را ذیل تاریخ خلافت و تاریخ دودمان­ های حمدانی، مروانی و اَرتُقی روایت کرده­ است؛ 4. تاریخ اِربل «تراجم­نگاری غیرالفبایی» است که در آن به احوال و آثار شماری از دانشوران و ادیبان سده ­های ششم و هفتم هجری پرداخته شده ­است.

این پژوهش در صدد است با بررسی سیر تفکر اسلامی، به تأثیرات امام محمد غزالی (د 505) بر جهان مالایی به­خصوص مجمع‌الجزایر اندونزی، به­عنوان یکی از مهم­ترین و پرجمعیت‌ترین مناطق مسلمان‌نشین جهان اسلام بپردازد. روش گردآوری داده‌ها کتابخانه‌ای و بر بنیاد منابع و گزارش­های موجود، و روش پژوهش بر اساس تبیین کارکردی است. این پژوهش که در آن، چگونگی آشنایی مالاییان با غزالی و تاریخ و ابعاد گوناگون تأثیر او بر حوزه‌های مختلف فکر دینی خاصه کلام و تصوف و بر صوفیان و عالمان در مجمع‌الجزایر اندونزی از گذشته تا امروز بررسی شده، به این نتیجه دست یافته که از آغازین سال­های اسلامی­شدن این منطقه، افکار غزالی بر تکوین فرهنگ اسلامی در مجمع‌الجزایر اندونزی مؤثر واقع شد و حیات معنوی مالاییان نیز، از نظام تعلیم و تربیت دینی گرفته تا حوزه‌های اجتماعی، از اندیشه‌های وی بسیار متأثر گردیده­است.

با توجه به تخریب‌های شهری و عدم­ شناخت کافی درباره گورستان‌ها، این پژوهش در پی شناخت دقیق­تر گورستان‌های تاریخی شهر اهواز و ارزیابی عوامل مؤثر در شکل­گیری آن­هاست. در این مقاله روش گردآوری داده­ها بر مبنای اطلاعات کتابخانه­ای و مطالعات میدانی گسترده است و اطلاعات جمع­آوری شده از نوع کیفی است که به توصیف شرایط موجود نمونه­های مطالعاتی می­پردازد. هم‌چنین در این پژوهش با انطباق مشاهدات عینی و اسناد کتابخانه­ای به تحلیل عوامل مؤثر بر شکل­گیری آرامستان‌ها پرداخته­شده­است. روش تحقیق این پژوهش از نوع پژوهش‌های توصیفی_تحلیلی است. براساس نتایج حاصل از این پژوهش، عوامل متعددی بر شکل­گیری و توسعه گورستان­ها تأثیرگذار است که می­توان آن­ها را به­طور ­کلی در دو دسته عوامل درونی و عوامل بیرونی و به­طور جزئی­تر در شش دسته کالبد، بستر، منظر، تاریخ، ساختارهای اجتماعی و اقتصادی و بافت گروه­بندی نمود.

بسیاری از مفاهیم و معناهای فرهنگی ـ اجتماعی و گاه سیاسیِ موجود در بناهای تاریخی پس از آفرینش آثار و در فرایند ارتباط مخاطبان با آن آثار شکل‌گرفته، تأثیر خود را نهاده و در بیشتر موارد پنهان مانده‌است. این مقاله به روش تحلیل گفتمانی، فرایند معناپردازی در ارک/ارگ علیشاه تبریز را در دوره­های گوناگون کاویده و به این پرسش پرداخته کهچگونه با تغییر در بافت پیرامونی و عناصر مجموعه، معناهای ارک دچار تغییر شده‌است. مجموعه علیشاه در زمان ایلخانی بازنمودی از ارکان اصلی حکومت شامل قدرت سیاسی (کاخ‌ها)، قدرت مذهبی (مسجد جامع بزرگ و خانقاه)، قدرت اقتصادی (راسته اصلی بازار) بوده و در دوره تیموری میزان نشانگی آن با سایر آثار معماری (مجموعه مظفریه و مجموعه صاحب­آباد) تعدیل و تقسیم شده‌است. در دوره‌ صفوی ارک با دگرگونی در بافت اولیه و عناصر معماری، بازنمودی مجازی از قدرت نظامی، در دوره قاجار و هم‌زمان با افزایش حس مکان نمادی از مجاهدت‌های ملی و در دوره پهلوی مظهری از ترکیب سنت و مدرنیته بوده‌است. ارک در دوران پس از انقلاب اسلامی علاوه بر بازبافت­گردانی (ساخت مصلی بزرگ به­جای مسجد نخستین ایلخانی در محوطه شمالی ارک) کارکرد موزه‌ای و گردشگری پیدا کرده‌است.

صفوة الصفا، مهم‌ترین اولیانامه عصر ایلخانی، روایت ویژه‌ای از مناسبات میان مشایخ صوفی و نخبگان سیاسی و نظامی و در نتیجه تاریخ سیاسی عصر ایلخانان عرضه می‌دارد. در این روایات نه با تاریخ سیاسی فراگیر بلکه تنها با لحظاتی از آن مواجهیم که رخداد محوری آن‌ها رویارویی میان نمایندگان قدرت ایدئولوژیک، یعنی مشایخ صوفی، و نمایندگان اصلی قدرت دنیوی، یعنی نخبگان سیاسی و نظامی است. گزارش­های صفوة الصفا متضمن بازنمایی بی‎کم و کاست و منطبق با گزارش‎های تاریخ‎نگاری رسمی از این رخدادها نیست بلکه معطوف به بازنویسی آن‌ها هم‌سو با جهت‌گیری سیاسی مؤلف است. از این قرار، مؤلف با گزینش عناصری از تاریخ سیاسی آن‌ها را در نظم روایی جدیدی پیکربندی می‎کند تا روایتی با بازیگران واقعی و رخدادهای واقعی و باورپذیر فراهم آورد. این پیکره روایی جدید نه مطلقاً تمثیلی است و نه کاملاً واقع‎گرایانه بلکه عناصری از تمثیل و واقعیت را در هم می‌آمیزد تا بتواند پیام ایدئولوژیک خود را که همان برتری نهایی قدرت ایدئولوژیک بر قدرت دنیوی و سیاسی است منتقل سازد.

خرافات با تنوع شبکه واژگانی همسویش، از واژه‌هایی است که معانی و دلالت‌های متعددی در متون مختلف مسلمین داشته‌­است. به‌رغم توجه برخی پژوهشگران به مباحث لغوی، جامعه‌شناختی و روان‌شناختی خرافات، این واژه کمتر به‌صورت شبکه‌ای و در کنار واژه‌های متناظر و مشابه مطالعه شده‌­است. این مقاله با رهیافت تاریخ اجتماعی زبان دینی و با تأمل در تحولات تاریخی کاربردها و دلالت واژگان، با تمرکز بر اجزای زبانی تشکیل‌دهنده شبکه مفهومی تحقیر ‌در ادبیات اسلامی، به‌طور فشرده نمونه‌های کاربرد واژه‌های استخفاف‌آمیزی چون مزخرفات، مهملات، هذیانات، چرندیات، خزعبلات، لاطائلات، رکاکات، هرزه‌گویی، اراجیف‌سرایی و لاف‌وگزاف را در شبکه معنایی واژه خرافات در دو حیطه دینی (حوزه‌های کلامی، حدیثی و عرفانی و...) و غیردینی (حوزه‌های جغرافیا، سفرنامه‌نویسی و کاربردهای سیاسی اجتماعی) بررسی کرده و نشان داده­‌است که این واژگان در زمینه‌ای بسیار وسیع از رهیافت‌ها و در طیفی گسترده از نگرش‌ها و با مقاصد مختلف به‌کار رفته‌اند؛ با این‌حال تقریبا همگی به یک واژه‌ مرکزی یعنی خرافات وابستگی معنایی داشته‌اند و برای طرد و رد و سرکوب عقاید و باورهای «‌دیگری» مورد استفاده قرار می‌گرفته‌اند، چنان‌که پیدایش فرق و نحله‌های دینی و مذهبی و شدت گرفتن مجادلات درون­دینی، از جمله عوامل عمده افزایش شدید استفاده از این واژگان در ادبیات متقدم مسلمین بوده‌­است.

عبدالحی گَردیزی نویسنده زین‌الاخبار یا تاریخ گردیزی از جمله آخرین مورخان دوره­ نخست غزنوی است. این مقاله بر آن است تا رویکرد و روش گردیزی در تاریخ­نگاری را واکاود و بازنماید. اگرچه گردیزی به­ظاهر تاریخ خود را در شمایل تاریخی عمومی نگاشته، اما بخش­هایی از آن تاریخ سلسله­ای و محلّی است. گردیزی برخلاف بسیاری از مورخان سنتی و احتمالا متأثر از رویکرد و آثار ابوریحان بیرونی به موضوعات و مباحث اجتماعی و قوم­شناسی پرداخته و در این زمینه گزارش­های ارزنده و سودمندی به­دست داده‌است. در روایت­های گردیزی گاه رگه­هایی از تساهل مذهبی را می­توان یافت؛ اگرچه رویکرد اعتقادی او نسبت به ادیان و مذاهب دیگر بی­طرفانه نیست، اما نسبت به مورخان معاصراش تعصب مذهبی کمتری داشته­­است. گردیزی در برخی مواضع، هرچند گاه سطحی، دست به تبیین و تحلیل و نقد زده‌است، در نتیجه وی در برابر رویکرد عقلانی و نقلی موضعی میانه را برگزیده‌است. نقطه ضعف گردیزی پایبندی بیش از حد به خلاصه­نویسی است.

بررسی سبک روایتگری در منابع تاریخی از بایسته­ترین نکات در تاریخ­نگاری است­ که موجب شناخت بخش­های سازنده یک اثر نظیر دیدگاه، ساختار زبانی، تکنیک­های روایی و پرداخت هنری می­شود. تحلیل سبک روایتگری در برخی از آثار تاریخی دوره قاجار نیز می­تواند به درک تاریخ­نگری مورخان قاجار یاری رساند، زیرا نویسندگان آن آثار به­­مثابه راوی، با به­کارگیری عناصر روایی ویژه، ضمن بیان رخ­دادهای تاریخی کارکرد نهاد قدرت را به­تصویر کشیده­اند. پژوهش حاضربا روش توصیفی- تحلیلی در پی پاسخ به این پرسش است که ویژگی­های روایت­پردازانه اکسیرالتواریخ نوشته علیقلی میرزااعتضادالسلطنه در جهت نمایش تأثیرات متقابل شرایط اجتماعی- سیاسی و شخصیت­های تاریخی، تا چه اندازه این اثر را در بین آثار تاریخ­نگارانه دوره قاجار متمایز ساخته­است؟ با توجه به ضرورت بررسی عناصر درون­متنی و عوامل مرتبط با خاستگاه و شرایط اجتماعی راوی، تبیین روایتگری نویسنده نشان می­دهد که روایت­پردازی او با رویکرد روایت خطی به تاریخ، برخاسته از فضای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و ادبی عصر خود از یک­سو و ساختار اجتماعی و نحوه ادراک تاریخی مؤلف از سویی دیگر بوده­است. هم­چنین، ساختار روایت با استفاده از زبان گزارشگرانه و زیباشناختی به­گونه­ای شکل گرفته که با رمزگشایی روایت­های اثر، می­توان به تأثیر قدرت بر زبان روایت تاریخی در عصر قاجار پی برد.

جنگ­ها از عوامل مؤثر بر ایجاد یا تغییر مسیرهای تجاری­اند. در عهد شاه­عباس اول صفوی (حک. 996- 1038ﻫ)، جنگ با عثمانی، اوزبکان و پرتغالی­ها عاملی تأثیرگذار بر پراکندگی بازرگانان بود. این جنگ­ها باعث شد که مسیر تجاری شمال به جنوب ایران اهمیت بیشتری پیدا کند و بازرگانان نیز در شهرهایی اجتماع کنند که در این مسیر قرار داشت. در این پژوهش به روش مطالعه کتابخانه­ای و شیوه توصیفی تحلیلی، به­دنبال پاسخ به این پرسش­ایم که جنگ­های مرزی شاه­عباس صفوی چه تأثیراتی بر پراکندگی بازرگانان در ایران عصر صفویه داشته­است؟ یافته پژوهش نشان می­دهد که این جنگ­ها سبب شد تا مسیرهای تجاری تغییر کند و بیشترین تمرکز بر مسیر شمالی-جنوبی قلمرو صفویه باشد و بازرگانان متناسب با این تغییر مسیر، دچار پراکندگی منظمی در شهرهایی شوند که در کنار این مسیر قرار داشت.