جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

این مقاله مروری است بر سفرنامه هیه‌چو، راهبی کره‌ای که در قرن هشتم میلادی/ دوم هجری، برای زیارت اماکن مقدس بودایی به هند سفر کرد. اما سفرش به هند محدود نشد و او از هند به سمت غرب و شمال تا افغانستان و پاکستان و نیز منطقه ماوراءالنهر و آسیای مرکزی سفر کرد. به ­علاوه او در این سفر تا فارس و شام نیز رفت و سپس در اواخر سال 727 م/ 109ھ به مناطق شرقی چین بازگشت و به‌کار ترجمه متون بودایی سرگرم شد. سفرنامه هیه‌چو کمتر شناخته­ شده است و با این‌که حجم کمی داشته و فقط قسمت‌هایی هم از آن به‌دست ما رسیده، واجد اطلاعات مفیدی است. این سفرنامه مخصوصا از این نظر اهمیت دارد که هیه‌چو شاهد معاصر فتوحات اعراب و گسترش اسلام در آن دوران بوده ­است. در این نوشته، بخش‌هایی از این کتاب که از نظر تاریخی در مطالعات ایران و اسلام اهمیت دارد بررسی می‌گردد.

برپایه الگوی طبیعت ­گرای نقاشی اروپایی، ساختار پرسپکتیو در نگارگری ایرانی ناشیانه توصیف می­شود، درحالی­که توانایی نگارگر ایرانی در بازنمایی جهان ­باید برپایه اصول دیگری بررسی شود. هدف این پژوهش تبیین دلایل روی­ گردانی از بازنمایی منظر و هندسه بینایی، در فرایند تولید نگارگری ایرانی در قیاس با قواعد بصری منتج از نظریه­ ابصار ابن ­هیثم در قالب پرسپکتیو خطی است. دست­ یابی به این هدف، ذیل تبیین ساختار پرسپکتیو خطی در نقاشی اوایل دوره رنسانس و ارتباط آن با چهارچوب فکری مسلط بر علم و جهان­بینی رایج در آن دوره، در مقایسه با ساختار پرسپکتیو در نگارگری مکتب تبریز دوم و ارتباط آن با چهارچوب فکری مسلط بر علم و جهان­ بینی اسلامی، ممکن شده­ است. این پژوهش کیفی با مشاهده آثار و مطالعه کتابخانه‌ای به­ انجام رسیده ­است. براساس یافته ­ها، قواعد بصری منتج از نظریه ابصار ابن­ هیثم، سرشتی کمّی دارد که بر اساس ساختار هندسه بینایی و در قالب پرسپکتیو خطی نوعی بازنمایی سوبژکتیو را هم­سو با چهارچوب فکری مسلط بر علم و جهان ­بینی دوره رنسانس نمایش می­ دهد. در مقابل، ساختار پرسپکتیو در نگارگری ایرانی نوعی بازنمایی ابژکتیو است که اشیا و جهان دیداری را فارغ از منظر سوژه و در قالب ساختار هندسه اسلامی و زاویه دیدِ قائم نمایش می­دهد. این نوع زاویه دید که برپایه دریافت و تفسیر جهان به صورت سلسله ­مراتبی و مستقل از فاعل شناسا در جهان­ بینی اسلامی ممکن می ­شد، از درون اجازه پیدایش و پرورش فن پرسپکتیو خطی را که از رویکردی کمی به مطالعه فرایند احساس بینایی منتج شده­ است، نمی­­ داد.

دوره اموی عصر حکومتی با گرایش‌های عربی است. قبایل عرب در این دوره، نقش درخور توجهی در امور دیوانی و نظامی و به‌ویژه در ادامه فرایند فتوحات ایفا کردند. بااین‌حال، روابط قبایل عرب با کانون‌های سیاسی امویان، در یک سطح نبود. برخی قبایل روابطی تنگاتنگ و برخی دیگر روابطی دورادور با حاکمان اموی داشتند. یکی از قبایلی که روابط نزدیکی با حاکمان اموی به‌ویژه شاخه سفیانی داشت، قبیله کلب بود که از کلان‌قبیله قُضاعَه، منشق شده بود. جمعیت فراوان این قبیله و سابقه سکونت آن‌ها در بیابان‌های شام، معاویه را بر آن داشت تا با برقراری روابط خویشاوندی، از حمایت‌های این قبیله برخوردار شود. پسر معاویه، یزید، که از مادری کلبی زاده‌شد، حضور جدی قبیله کلب را در سطوح بالای سیاسی محقق ساخت. این مقاله درصدد است با تمرکز بر دو خانواده بحدل و ابوامامه از طایفه بنی‌حارثةبن جناب از قبیله کلب، میزان تأثیرگذاری قبیله کلب را در دوره بحران، از دوره یزید تا پایان دوره عبدالملک، واکاوی کند. نتایج به دست آمده نشان می‌دهد که کلبیان مورد نظر، در دوره یزیدبن معاویه، به بالاترین سطح اداری نظامی رسیدند و در دوره بحران، که از سال 64 هجری و پس از درگذشت معاویه دوم آغاز شد و بررغم سقوط چهار جُند از پنج جند شام در دست زُبَیریان، توانستند در برابر این خیزش مقاومت کرده، قدرت را به امویان بازگردانند. در این مرحله، قبیله کلب و رهبرانشان از طایفه بنی‌حارثة‌بن جَناب، به‌ویژه خانواده بحدل نقش تعیین­ کننده ­ای داشتند. این قبیله در دوره عبدالملک­ بن مروان (حک 65-86ﻫ)، نیز نقش تأثیرگذاری در سرکوب شورش‌های متعدد در شام، جزیره، عراق و سرزمین فارس داشتند. در این دوره به‌مرور از نقش خانواده بحدل کاسته شد، اما خانواده ابوامامه در سرکوب شورش‌ها دست برتر را داشتند.

هم­زمان با تألیف آثار متعدد در رشته جغرافیای توصیفی در قرن سوم هجری، کتاب البلدان نوشته ابن ­فقیه همدانی نیز در اواخر این قرن نگاشته شد. ابن­ فقیه بر اساس تقسیم مکاتب جغرافی­ نگاری اسلامی، پیرو مکتب عراقی است. وی در اثرش مکه را مرکز جهان دانسته و کتابش را با شرح این شهر آغاز کرده ­است. توجه به شیوه جغرافی­نگاری اقلیم یونانی و ایرانی در عین نگارش کتاب بر مبنای نواحی، نیاوردن نقشه، عجایب­ نگاری فراوان و پرهیز از خردگرایی و نیز پررنگ­بودن مایه­های هویت­ گرایانه میهنی از ویژگی­های جغرافی ­نگاری اوست. از نظر نوع ­شناسی نیز کتاب البلدان به جغرافیای اقتصادی و انسانی نزدی ک­تر است. اهمیت دیگر اثر، کمک به گره ­گشایی از بعضی مفاهیم تاریخی و فرهنگی ایران است. همچنین به­ علت فقدان سفر و مشاهدات میدانی، ابن­ فقیه از نظر منابع اطلاعاتی، بیشتر متکی بر منابع مکتوب و شنیداری است. این پژوهش تلاش دارد با روش تاریخی و رویکرد توصیفی ـ تحلیلی، مکتب روشی و شیوه جغرافی­ نگاری وی را واکاوی و تحلیل کند.

یکی از وجوه بارز دوره قاجاریه (1193 – 1344ﻫ) شکل­ گیری متونی است که از آن‌ها با عنوان متون انتقادی یاد می­شود. انواع متنوع این­گونه از آثار که تحت تأثیرتحولات سیاسی و اجتماعی این دوره شکل گرفت و بالید، حاوی دیدگاه­ های اصلاح­ گران ه­ای­ اند که مؤلفانشان برای بهبود اوضاع سیاسی و اجتماعی ارائه کرده­اند. این ­گونه از آثار در قالب­ هایی مانند سیاست ­نامه ­ها، رسائل مشروطه، آثار روشنفکران و علما، مکتوبات خیالی و نمایشنامه­ ها قابل تفکیک و دسته ­بندی است. دسته اخیر یعنی نمایشنامه­ها به­عنوان ژانری نوین که در آن‌ها در قالبی نمایشی به انتقادات بعضا تندی از اوضاع نابسامان دوره ناصری و قاجاریه می­شد، شایسته بررسی و پژوهش است. از جمله کسانی که به­عنوان پیش­گام در نگارش چنین آثاری شناخته می­شوند، میرزا فتحعلی آخوندزاده است که در تمثیلات انتقادات متنوعی را بر دوره ناصری وارد ساخته ­است. داستان یوسف ­شاه یا ستارگان فریب­ خورده یکی از داستان­های مهم آخوندزاده است که جنبه انتقادی فراوانی دارد و می­توان از خلال آن جنبه ­های اصلاح­گرایانه اندیشه او را دریافت. در نوشتار حاضر، نگارنده سعی دارد تا این داستان را به ­مثابه متنی انتقادی بررسی کند. یافته­ های تحقیق حاکی از آن است که این داستان را می­توان به ­نوعی عصاره نقد و انتقاد سیاسی و اجتماعی آخوندزاده از اوضاع نابسامان عصر ناصری قلمداد کرد که در دیگر آثار او نیز قابل مشاهده است.

در این مقاله نقاوة الآثار فی ذکر الاخیار افوشته‌ای ‌نطنزی (زنده در 1007ﻫ.)، یکی از تواریخ مهم عصر صفوی، بررسی شده تا روش و نگرش او در تاریخ­نگاری روشن گردد. همچنین برای ارزیابی جایگاه نقاوة الآثار در سنت تاریخ­نگاری آن روزگار این کتاب با پنج کتاب تاریخی آن دوره مقایسه و سنجیده شده‌است. افوشته‌ای ‌نطنزی، در تاریخ­نگاری از روش­هایی چون انسجام متن، پیوستگی روایات و استفاده از گزاره‌های ارجاعی برای توصیف بهتر متن بهره برده­ که بر ارزش تاریخ او افزوده‌است. تاریخ­نگاری افوشته­ ای متأثراز نگرش شاهی‌آرمانی ‌ایرانشهری‌ و نگرش تأویلی است. وی همچنین به نسبت مورخان دوره شاه عباس اول به خاطر تسلط بر آیات، احادیث و مضامین شعری، از نگرش تأویلی بیشتری در تفسیر رویدادها برخوردار است. نویسنده با وجود این نگرش‌، در صدد انعکاس واقعیت تاریخی بوده و تا حدودی نیز در بیان آن موفق بوده‌است.

با زوال سلسله مغولان در ماوراءالنهر، رابطه حکومت و شیوخ صوفی وارد مرحله جدیدی گردید به گون ه­ای که در دوره تیموریان صوفیان نقشبندی از نفوذ سیاسی قابل­ توجهی در جامعه، بازار و دربار برخوردار شدند. هرچند نقشبندیه با برآمدن محمد خان شیبانی و سقوط تیموریان، به­ ویژه در سمرقند، ضربه سختی را متحمل شدند، اما آن‌ها نه تنها در صحنه سیاست ماوراءالنهر باقی ماندند، بلکه ضمن برقراری ارتباطی پیوسته و پر­دامنه با دربار شیبانیان، توانستند نقش مهمی در معادلات قدرت در این دوره ایفا کنند. چرایی و چگونگی تداوم این ارتباط مسئله­ این مقاله است. بنا بر یافته ­های این پژوهش، ظهور حکومت شیعه مذهب صفویه در ایران و اتحاد اولیه بازمانده ­های تیموری با آن، به ارتباط شیبانیان با شیوخ سنی ­مذهب نقشبندی ضرورت می­ بخشید. افزون بر این، اختلافات داخلی میان خاندان­ های نقشبندی، علایق و منافع محلی و اقتصادی آن‌ها و نیز مخالفت­ هایی که عمدتا از جانب اهل شریعت متوجه آن‌ها بود، شیوخ مذکور را به برقراری ارتباطی بیش از پیش با حکومت سوق می­داد. منازعات داخلی خاندان ­های ابوالخیرخانی بر سر قدرت نیز به­ ویژه پس از عبیدالله خان در ورود شیوخ بانفوذ نقشبندی به عرصه سیاست مؤثر بود.

در دوره ­هایی از تاریخ اسلامی جدا از آیات و احادیث اصیلی که به بیان نظرگاه اسلام درباره­ فرجام جهان می ­پردازند، مجموعه­ بزرگی از ادبیات و احادیث ساختگی فرجام­ شناسانه در متون اسلامی و ادبیات عامه رواج یافته بود. این ادبیات گسترده، جدا از شناخت باورهای فرجام ­شناسانه­ مندرج در آن‌ها، از چشم­ انداز امتداد برخی انگاره­ های کهن فرجام ­شناسانه، پی ­بردن به دیدگاه کلان تاریخی­ای که در پس ­زمینه­ آن‌ها نهفته است و نیز دلالت­ های آن‌ها بر برخی رخدادها و فضای اجتماعی و فرهنگی معاصر نیز در خور توجه هستند. این مقاله به بررسی و تحلیل حدیث­ واره­­ای فرجام ­شناسانه که مقدسی، جغرافی ­نگار نامدار، در فارس بدان برخورده و آن را نقل نموده، پرداخته‌است. بنابر یافته ­های این پژوهش، این حدیث ­واره بازتابی است از برخی گرایش­های فرجام ­شناسانه و در عین حال غیرآخرالزمانی رایج در محیط ایرانی و اسلامی در سده­ چهارم هجری. این حدیث ­واره همچنین نماینده­ آمیزش نوعی آرمان جهان ­گرایانه و غیرسلطه­ جویانه و آرمان قومی به معنای ایرانی است که البته با ایدئولوژی شاهنشاهی ایرانی همسویی کامل ندارد. از این رو می­توان احتمال داد که جدا از تاریخ­نگری عام ایرانی، رگه­ هایی از نگرش­های جهان ­گرایانه­ متأثر از جهان ­بینی­ های غیرزرتشتی و ناهمسو با ایدئولوژی شاهنشاهی که رنگ و بوی ادبیات اسلامی را به خود گرفته، در این حدیث ­واره نمود یافته‌است.

این مقاله این پرسش را پی­ گرفته که مراد از بهلولِ منقوش بر سکه ضربِ محمدیه (ری) در سال 173ﻫ کیست/ چیست؟ نام یا لقب فردی مشخص است یا عبارتی در تائید عیار و کیفیت سکه؟ برای دستیابی به پاسخ سکه‌های ضرب محمدیه در سال­های 170 تا 173ﻫ با داده‌های منابع مکتوب مقایسه و بررسی گردید. بنابر یافته­های این پژوهش، بهلولِ منقوش بر سکه محمدیه ضرب 173ﻫ همان بهلول مشهور روزگار عباسیان یعنی ابووُهیب بن عمرو بن مغیره است. بهلول هم‌زمان با سلطه برمکیان بر دستگاه خلافت عباسی در دوره هارون، مدتی از سوی یحیی برمکی اداره محمدیه (ری) را در اختیار داشت. گرایش به تشیع و احتمالا نگرانی‌های خلیفه سبب شد تا بهلول مدت زیادی در منصب اداری نباشد و در ادامه برای در امان ماندن از گزندهای احتمالیِ خلیفه، خود را به جنون زد و سال‌های پایانی عمر خود را در کوفه سپری کرد.

هم­زمان با اوج­گیری کنش های جریان های متمهدیانه ایرانی هم­چون نوربخشیه در عصر تیموری، حرکت­هایی مشابه از اواخر سده نهم هجری در شبه قاره هند آغاز شد که هدف اصلی رهبران آن­ها مانند سیدمحمد جونپوری، مؤسس جریان مهدویه که به اهل سنت نزدیک بودند، جریان­سازی اجتماعی حول محور ادعاهای مهدویت­شان بود. سؤال پژوهش حاضر این است که تشابهات و تفاوت­­های احتمالی دو جریان مهدویه و نوربخشیه کدام­اند؟ در این مقاله مهم­ترین تشابهات و تفاوت­­های دو جریان از منظر باورها، روش­های تعامل اجتماعی و کنش­های سیاسی و نظامی مقایسه می­شوند. در این پژوهش نشان داده شده­است که رهبران مهدویه و نوربخشیه در مواردی مانند تلاش برای جلب حمایت بزرگان صوفیه، تحریف برخی اصول طریقت­­های­ صوفیانه­شان و تشکیل گروه­­های مسلح به­هم شباهت دارند. در عین­حال، تلاش رهبران مهدویه برای جلوگیری از علم­آموزی و ارتباط مریدان با غیرمهدویان و اعتقاد نوربخشیه به تقدم شریعت بر طریقت و به­نوعی تناسخ، مهم­ترین تفاوت­­های دو جریان است.