جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ادغام اقتصاد ایرانِ قاجاری در اقتصاد جهانی باعث شد تا تجارت خارجی به ویژه صادرات صنایع دستی همچون فرش رشد چشمگیری پیدا کند. در چنین شرایطی آمریکا به عنوان یکی از مهم‌ترین کشورهای هدف، فرش صادراتی ایران در نظر گرفته شد، اما این صادرات با فراز و نشیب‌های همراه بود. مقاله حاضر با تکیه بر مطبوعات و اسناد منتشر نشده درصدد پاسخ­گویی به این پرسش‌ است که چه عواملی حضور فرش ایرانی در بازار ایالات متحده را تسریع بخشید و چالش‌های پیش‌روی صادرات فرش چه بود؟ یافته‌های پژوهش حکایت از آن دارد که به دنبال بازتاب برگزاری نمایشگاه‌های تجاری و بازرگانی در مطبوعات دوره قاجاریه و تلاش‌های دیپلمات‌های ایرانی در واشنگتن، زمینه‌هایی در آمریکا و عواملی در ایران روند صادرات فرش ایرانی را سرعت بخشیدند. هر چند در برخی از مواقع به دلایلی چند وقفه کوتاهی در صادرات فرش به آمریکا به وجود آمد، اما این موانع با تلاش‌های دیپلمات‌ها برداشته شد.

معماری مصر در دوره ممالیک بحری شاهد برپایی شماری از سازه­ ها متأثر از زمینه‌ها و اهداف سیاسی بود. این زمینه‌ها، عناصر و اسلوب‌هایی را به معماری افزودند و عرصه را برای افزایش شمار بناهایی با چنان مشخصه‌ها فراهم کردند. این مقاله این پرسش‌ را پاسخ می ­دهد که عوامل سیاسی چگونه بر معماری ممالیک بحری در مصر اثر گذاشتند؛ چه بناهایی تحت‌تأثیر این عوامل پدید آمدند و مشخصات متناظر با امر سیاسی در این بناها چه بود؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که عوامل و اهدافی نظیر مشروعیت سیاسی، تسلط بر جامعه، حفظ حکومت و ثروت، تبدیل مصر به مرکز خلافت و نیز مسئله هویت، ممالیک را به سوی افزایش فعالیت‌های معماری سوق داد. همچنین بناهایی چون طباق، مسجد جامع، مدرسه، خانقاه، زاویه، حمام، رباط، سبیل‌کُتاب و مقبره‌ و سازه‌هایی نظیر میدان‌ها و پل‌ها از جمله بناهایی هستند که تحت‌تأثیر زمینه‌های سیاسی در مصر پدید آمدند.

بانک شاهی/ شاهنشاهی مهم­ترین نهاد مالی خارجی در ایران عصر قاجار بود که با اعطای امتیاز توسط ناصرالدین شاه در سال 1306ق/1889م تأسیس شد. این ­ بانک در 60 سال فعالیت خود در ایران همواره به ­طور جدی با مسئله تعارض منافع روبه ­رو بود. بررسی سیاست ­های بانک در مواجهه با این منافع متضاد به منظور درک دقیق­تر بخش مهمی از تاریخ مالی عصر قاجار موضوع اصلی این مقاله است. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش­ است که آیا بانک شاهی توانست وظایف متعدد خود را به‌نحو کارآمدی انجام دهد؟ مقاله نتیجه‌گیری می­کند که بانک نه سودآوری قابل توجهی برای سهام­دارانش داشت و نه وظایف بانک دولتی را به نحو شایسته­ ای انجام داد؛ حتی نتوانست اهداف استعماری دولت بریتانیا را نیز محقق سازد.

در دست‌نویس‌های پرشمار اختیارات بدیعی، اختلافاتی چشم‌گیر با منشأهای گوناگون به چشم می‌خورد که کار نشر ویراستی انتقادی از این کتاب را بسیار دشوار می‌سازد. مهم‌ترین اختلاف‌‌ها، یادداشت‌هایی به‌نسبت پرشمار از «ابن مؤلف» در شماری چشم‌گیر از دست‌نویس‌های اختیارات است که در چاپ‌های عموما نامعتبر آن آمده‌است و حتی برخی، آن‌ها را ارجاع حاجی زین العطار به یکی از فرزندان خود انگاشته‌اند؛ اما این فرزند، این یادداشت‌ها را پس از مرگ پدر و دست‌کم تا 850ﻫ به تدریج، یا دست‌کم در سه نوبت، افزوده‌است. بهره‌گیری گسترده حسین بن علی بن حسین انصاری از اختیارات بدیعی در دستور الاطباء من قواعد الحکماء (تألیف 839ﻫ) در کنار استنساخ دو دست‌نویس اختیارات با بیشترین افزوده‌های ابن مؤلف (در 846 و 850ﻫ)، احتمال یکی بودن او و ابن مؤلف را پذیرفتنی می‌نمایاند. در این افزوده‌‌ها بیشتر، نام دیگر (به‌ویژه نام‌های محلی شیرازی)، خواص غیر معمول، ریخت‌شناسی، چیستی و انواع هر دارو آمده‌است. شماری از آن‌ها، به‌ویژه افزوده‌های مرتبط با شیراز و فارس، حاصل تجربیات شخصی ابن مؤلف و شماری دیگر، برگرفته از منابعی غالبا ناگفته است. از مقایسه این افزوده‌ها با منابع محتمل، می‌توان دریافت که ابن مؤلف از عرایس الجواهر و نفایس الاطایب کاشانی در موضوع گوهرها و عطرها و در مورد عطر از الصیدنة بیرونی (که البته در مواضعی دیگر بدان استناد کرده) بهره برده‌است. وی در افزودن مطالبی به مقاله مرکبات اختیارات از المسائل فی الطب حنین بن اسحاق و شرح ابن ابی صادق نیشابوری بر آن بهره برده‌است.

سفینه تبریز، مجموعه ­ای خطی، مشتمل بر 209 عنوان رساله، منظومه، جدول، نامه و گزیده کتاب است که در ثلث اول قرن هشتم هجری، ابوالمجد تبریزی به خط خویش به رشته کتابت درآورد. در این مقاله رساله‌های علم اوفاق و رمل در سفینه بررسی شده ­است. دو رساله الموجز فی علم اعداد وفق و خواص اعداد وفق به علم اوفاق پرداخته و سه رساله اشکال رمل، کتاب فی علم الرمل، التحفه فی علم الرمل در باب علم رمل نگاشته شده ­است. رساله الموجز فی علم اعداد وفق نسبت به رساله­ های رایج عصر خود، فصل­ بندی متفاوتی دارد، به‌طوری‌که یک فصل برای وفق اعداد بوده و دارای بخش مربعات فرد، زوج الفرد و زوج الزوج بوده و فصل دیگر به روش‌های رایج در وفق اسامی و اذکار اختصاص داده شده‌است. در رساله خواص اعداد وفق، خواص مربعات تا مرتبه 9*9 نوشته شده در حالی که در رساله ­های این دوره معمولا به مرتبه­ های بیشتری اشاره شده‌است. رساله ­های رمل در سفینه تبریز به صورت منتخب و در کنار هم، مجموعه کاملی از آثار رمل را تشکیل داده ­اند. اثر اول به صورت شعر، اثر دوم به صورت جدول و دارای نوآوری و ساختاری کاملا متفاوت نسبت به آثار دیگر در این دوره بود و به نظر تأثیرپذیری کمتری از آثار دیگر داشته و در نهایت رساله التحفه که دارای ساختار متفاوت با آثار مشابه در عصر خود دارد.

ابهر، زنجان و سلطانیه شهرهایی کهن در شمال غرب ایران­ اند که در منابع دوره اسلامی درباره انتساب آن‌ها به هریک از ایالت ­های این منطقه از ایران­، به ­ویژه ایالت ­های جبال/ عراق عجم و آذربایجان، گزارش­هایی گونه ­گون و گاه آشفته دیده می­شود. این مقاله بر آن است که با تکیه بر منابع مکتوب جغرافیایی و تاریخی و یافته­ های باستان ­شناختی، به بررسی جایگاه این شهرها در نظام تقسیمات جغرافیایی-اداری ایران دوره اسلامی بپردازد. یافته ­ها نشان می­ دهد که شهرهای ابهر و زنجان در قرون اولیه اسلامی جز در سده چهارم­ هجری، از شهرهای ناحیه جبال به شمار می­ رفتند و استقرارهای منطقه شرویاز از نظر اداری منتسب به یکی از این دو شهر بود. در اوایل سده هشتم هجری، ناحیه شرویاز با افزایش استقرارها و شکل­ گیری شهر سلطانیه، در جایگاه پایتخت عراق عجم، هویت اداری مستقلی یافت. با افول شهر در سده دهم، سلطانیه روستایی کم اهمیت گاه جزو عراق عجم و گاه آذربایجان به شمار می ­رفت. در اوایل سده سیزدهم ﻫجری، با شکل­ گیری ولایت خمسه به کرسی زنجان، سلطانیه، همچنان روستایی وابسته به زنجان بود و ابهر نیز ناحیه ­ای مستقل از زنجان اما جزو همین ولایت بود.

یکی از مهم­ترین روش­ها برای شناخت جایگاه یک نویسنده و آثارش در میان یک مذهب، بررسی سیر تاریخی توجه عالمان آن مذهب به آن نویسنده و آثارش است. یکی از نویسندگان بزرگی که در سده­ های اخیر مورد توجه عالمان امامیه قرار گرفته، قاضی نعمان مغربی (د 363ه‍)، بزرگ­ترین فقیه اسماعیلی است. با آن­که کتاب­های وی، از روزگار صفویه رسما به حوزه­های امامیه راه یافته­ است، اما برخی بر این باورند که پیش از آن نیز اقبال گسترده­ای از سوی عالمان امامیه به آثار او وجود داشته ­است، که این خود می­تواند قرین ه­ای مهم برای اثبات اعتبار کتاب­ های وی نزد امامیه باشد. در این مقاله برای یافتن پاسخ به این پرسش که قاضی نعمان چه جایگاهی میان عالمان امامی­ مذهب داشته، سیر توجه عالمان امامیه نسبت به کتاب­های قاضی نعمان در طول تاریخ، به­ ویژه در روزگار پیش از صفویه، بررسی و مشخص شده ­است. آثار قاضی نعمان تا پیش از صفویان، شهرتی در میان امامیان نداشته و بیشتر آثاری که از او در میان بخشی از عالمان امامی به­ یادگار مانده، حاصل تلاش­های فردی خود آن عالمان بوده ­است.

منابع روایی اسلامی آمارهای گونا­گونی از شمار کشتگان یهودیان در غزوه بنی ­قریظه، عمدتا بین 400 تا 900 تن، ارائه می­کنند. به جز اندکی، بیشتر اقوال به صورت مرسل و غیر مسند بیان شده ­اند. برخی از مورخان و محققان به آمارهای یادشده با دیده تأیید نگریسته، شماری آن را انکار کرده و گروهی نیز درباره آن سکوت کرده­ اند. این مقاله برآن است که اقوال یاد شده را نخست تا حد امکان بر پایه روش تحلیل اسناد- متن، تاریخ ­گذاری کرده، دوره و بستر ظهور آن‌ها را تعیین کند. سپس با بهره ­گیری از برخی دیگر از روایات مربوط به این جنگ و اطلاعات تاریخی مرتبط همچون شمار قبایل و آمارها را تحلیل و ارزیابی کند. از مجموع بررسی ­ها می ­توان دریافت که روایات این آمارها، دست ­کم پس از آن که اصل کشتار بنی ­قریظه در بین مسلمانان پذیرفته شد، در نیمه نخست قرن دوم در مناطق متعدد اسلامی همچون مکه، مدینه، کوفه شیوع یافته و کمی بعدتر به شهرهایی همچون بغداد و بصره گسترش یافته‌است.

فارابی را می ­توان تنها فیلسوف جنگ در تمدن اسلامی دانست. فیلسوفی که فلسفه­ جنگ خود را در ادامه تکمیل فلسفه سیاسی خود پروراند و کوشید از پسِ تدارک منظوم ه­ای هنجارین معطوف­ به بایسته­ های هستی­ شناسانه، معرفت­ شناسانه و اخلاق­ شناسانه اقدام به جنگاوری، نظریه جنگ عادلانه خود را صورت‌بندی کند. این پژوهش بنا دارد با تأمل در دو قلمرو انسان­ شناسی و عدل­ شناسی فارابی، پایه ­های فلسفی تفکرات فارابی درباب جنگ عادلانه را تبیین ­کند. این تبیین فلسفی بستر نظری مناسبی را برای ارایه یک خوانش فراگیر و منسجم از جنگ­ شناسی فارابی مهیا می­ کند. به­ علاوه آن­که صورت­ بندی نظری تفکرات فارابی در کاربست نظریه خوانش متن ­گرایانه و رهیافت درون­گرایی در تاریخ اندیشه ­ها شکل می­گیرد. ابزارهای روشی مناسبی که به­ خوبی می ­توانند ذخیره ­های مفهومی نظریه ­های معاصر حول ایده فلسفه جنگ را به ­کار گیرند. فارابی نه فیلسوفی ضد جنگ بود و نه به اصالتِ جنگ باور داشت، بلکه جنگ ­شناسی فارابی بر محور فضیلت­ گرایی و در راستای سعادت­شناسی وی قرار می­ گیرد.

یکی از محورهای اخبار آخرالزمانی به القاب و عناوینی بازمی‌گردد که برای منجی موعود یا شخصیت‌های پیرامونی او به­ کار رفته ­است. در این تحقیق تلاش شده است سه مورد از این القاب یعنی «منصور»، «سفاح» و «حجت» با رویکردی تاریخی و فرایندی بررسی گردد. ضرورت و هدف به‌کارگیری چنین رویکردی که کمتر در آثار مهدوی و تاریخی دیده می‌شود، به جهت بازسازی ذهنیت مسلمانان سده‌های نخست در مسأله مهدویت و ارائه تفسیرهای نو از تکاپوهای موعودگرایانه به ­خصوص در نیمه قرن دوم است که با ریشه‌یابی، معناشناسی و کاربست‌پژوهشی القاب و از ره­گذر مطالعه منابع متقدم تاریخی و حدیثی و ارائه تحلیل‌های مستند به­ دست خواهد آمد. به ­نظر می‌رسد القاب یادشده که طیف‌ها و جریان‌های مختلف آن‌ها را به ­کار می­گرفتند، کارکردهای تاریخی قابل‌توجهی به­ خصوص در قرون نخستین اسلامی داشته‌اند؛ زیرا القاب منصور و سفاح بعدها جایگاه پررنگی در حرکت عباسیان یافتند و حجت نیز به لقبی مشترک در بین امامیان و اسماعیلیان با کاربست‌هایی متفاوت بدل شد.