جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

اگر چه در گزارش‌های موجود درباره خدیجه(س) روایات اختلافی کمتری نسبت به دیگر شخصیت‌های برجسته صدر اسلام به چشم می‌خورد، اما تأثیر گرایش­های فکری، مذهبی و تحولات فرهنگی، اجتماعی، سیاسی دوران حیات مؤلفان بر بازنمایی این شخصیت بی‌تأثیر نبوده ­است و شماری از نویسندگان فریقین گاه دیدگاه­های متفاوت و قابل نقدی درباره ایشان مطرح کرده ­اند. مقاله حاضر، در صدد بررسی این­ دیدگاه ­ها مخصوصا آراء نویسنده فقید لبنانی، جعفر مرتضی عاملی در خصوص خدیجه(س) است. در این میان به تأثیر حضور عایشه نه تنها به عنوان همسر پیامبر، بلکه دختر نخستین خلیفه پس از ایشان و جایگاه رفیع وی در میان برخی فرق نیز توجه شده‌است. یافته­ های این پژوهش حاکی از آن است که مؤلفه ­های کلامی نویسندگان شیعی و رقابت­ های آنان با اهل سنت گاه موجب شده‌است تا آن‌ها درباره سن خدیجه(س)، همسران پیشین و فرزندانش، نظرات شاذّی ارائه کنند. در باور آن‌ها کم نشان دادن سن خدیجه(س) و دوشیزه بودن وی هنگام ازدواج با رسول خدا(ص)، ایشان را در جایگاهی رفیع ­تر از عایشه _که در مقام مفاخره با دیگر همسران پیامبر بر این دو موضوع تأکید می­ ورزید_ می­ نشاند.

تاریخ الاکراد مستوره اردلان، از جمله آثار در زمینه تاریخ کردستان با موضوع وقایع سیاسی امرای اردلان است که به قلم مستوره کردستانی به نگارش درآمده‌است. در این مقاله تاریخ الاکراد معرفی و رویکرد، روش و بینش مستوره در نگارش آن بررسی شده ­است. بنابر یافته­ ها تاریخ الاکراد در تاریخی دودمانی است و اصول و الگوهای تاریخ­‍­ نگاری سنتی اسلامی-ایرانی را به‌خوبی می‌توان در آن مشاهده کرد. نویسنده، در تحلیل رویدادها، به مشیت الهی معتقد بوده و کمتر به نقش اراده و تدبیر انسان در شکل‌گیری حوادث باور داشته‌است. مستوره همچنین اندکی به تحلیل رویدادها و وقایع پرداخته و در مجموع، به دلیل تفکر مشیت‌گرایانه، بیشتر مورخی تقدیر‌گراست تا عقل‌گرا. سبک نگارش کتاب نیز سبکی ساده، بی پیرایه و ادبی است.

در منابع تاریخی درباره حضور اسماعیلیان در کوره/ ناحیه ارجان، در جنوب غربی ایران، و به­ ویژه قلاع و استحکامات آنان گزارش­های پراکنده ­ای در دست است. بررسی و مطالعه باستان­ شناختی قلعه­ های منتسب به اسماعیلیان در این ناحیه هدفی است که این مقاله دنبال کرده ­است. استحکامات موجود در این ناحیه، نشان از اهمیت بسیاری از قلاع و دژهای دفاعی طی سده­ های میانه­ اسلامی دارد که تنها با همسنجی آن‌ها با متون تاریخی و مطالعات اکولوژیکی می‌توان به اهمیت و جایگاه آن‌ها پی برد. اسماعیلیان به سبب موقعیت جغرافیایی راهبردی و اهمیت اقتصادی کوره اَرَّجان‌‌ از اوایل قرن پنجم هجری، به این منطقه وارد شدند. براساس متون تاریخی و همسنجی با شواهد باستان ­شناختی، قلاع اسماعیلیان در این شامل قلعه­ های نادر(ناظر)، جلادجان، طنبور و دیرآب بوده که حاکی از حضور پیروان این فرقه در ناحیه ارجان و فعالیت‌های سیاسی- نظامی آن‌ها در این ناحیه به­ ویژه در دوره سلجوقی است.

فتوح مصر و أخبارها نگاشته ابن­ عبدالحکم (د 257ﻫ) از نخستین فتوح ­نگاری­ های اسلامی درباره سرزمین های غربی جهان اسلام به‌ویژه مصر است. قدمت و اصالت کتاب و اقتباس ­های مورخان بعدی از آن، دستیابی به رویکرد و نگرش تاریخی نویسنده در نگارش آن را ضروری می ­سازد. به این مهم در پژوهش حاضر با واکاوی جزءنگرانه برخی از روایت ­های کتاب توجه شده ­است. رویکرد دینی نویسنده، عامل اصلی در گزینش و نقل روایت­ های تاریخی این کتاب بوده‌است. بر همین اساس، عنصر «ایمان» را عامل اصلی کامیابی مسلمانان در فتح مصر در مقابل مادی ­گرایی حاکمان بیزانسی­ می­داند. «عرب ­گرایی» نیز از طریق تأکید نویسنده بر سبک زندگی بدوی عرب، رقابت‌های قبیله ای و ذکر اطلاعات نسب­ شناسی، بر تاریخ ­نگری ابن­ عبدالحکم مؤثر واقع شده‌است.

شریف­ رضی (د 406ﻫ) در یکی از خطبه­ های نهج ­البلاغه از دو نفر به نام ­های علاء بن زیاد حارثی در جایگاه شخصی متمول و عاصم بن زیاد حارثی به عنوان فردی زاهدپیشه نام برده‌است که توسط امام علی(ع) موعظه شده اند. در این مقاله براساس اخبار و گزارش­ های منابع تاریخی، رجالی، حدیثی و ادبی، محتوای خطبه و اشخاص نام­برده در آن بررسی شده ­است. عاصم بن زیاد حارثی و علاء بن زیاد حارثی متمول، هر دو در تاریخ مجهول ­اند. شریف­ رضی، و متقدمین و متأخرین او علاء بن زیاد عدوی زاهد (د 94ﻫ) را با عاصم بن زیاد اشتباه گرفته­ اند؛ هم­چنین شریف ­رضی و برخی به­ اشتباه به جای ربیع بن زیاد از علاء بن زیاد حارثی به عنوان فرد متمول نام برده ­اند. افزون بر این به نظر می­رسد اصل خبر مربوط به حسن بصری باشد، اما در نهج البلاغه و سایر منابع به امام علی(ع) نسبت داده شده‌است.

دوره­ تیموری اگرچه یکی از دوره ­های مهم تاریخ ایران است، اما به آن کمتر پرداخته شده­ است. یکی از زمینه‌های تحقیقی مغفول‌مانده این دوره، بررسی جایگاه و نقش زنان تیموری ا­ست. کتاب زنان خاندان عصر تیموری نخستین کتابی است که به این موضوع پرداخته و ازاین­ رو درخور تحسین است. با این حال اشکالاتی نیز به آن راه ­یافته که در این مقاله به آن‌ها اشاره خواهد شد. نقد حاضر در دو بخش تنظیم شده‌است: الف. بررسی اجمالی فصل‌های کتاب ب. ایرادات کلی کتاب )که شامل 5 مورد است: 1. شیوه­ نادرست استفاده از منابع و مآخذ 2. غلبه­ نگاه فمینیستی و تناقض‌گویی 3. عدم پرداختن به جزئیات 4. عدم تحلیل و اظهارنظر قطعی 5. ادعاهای نادرست تاریخی).

علی‌اکبر دهخدا در تعیین و تبیین جهت‌گیری سیاسی و اجتماعی نظام تازه تأسیس مشروطه خوانشی ویژه متأثر از ایدئولوژی سوسیال‌دموکراسی بیان داشته­است. فهم دهخدا از ایدئولوژی سوسیال‌دموکراسی چه بود و چگونه آن را با دین اسلام و سنت‌های ایرانی تلفیق کرد؟ بنابر نگاشته ­های دهخدا در صوراسرافیل می ­توان گفت که در منظومه فکری دهخدا، دموکراسی در شکل حکومت ملی، بر بینشی دمکراتیک و اجتماعی استوار است. او بر مؤلفه‌هایی نظیر حاکمیت و حکومت مردم، استقلال، آزادی و تساوی حقوقی افراد تأکید دارد و تحقق این امور را شرط لازم برای گذار به دوره ترقی فرض می‌کند. افزون بر این، از سوسیالیسم به‌عنوان هدف و افق نهایی این نظام سیاسی یاد شده‌است که به‌تدریج و از طریق اصلاح وضع موجود قابل تحقق خواهد بود. دهخدا با تأسی به امر خاتمیت و دریافت تازه از دین در شکل جهان‌بینی توحیدی، سوسیالیسم را با بینش توحیدی ترکیب کرده و آن را مبنای نظری و فلسفی خوانش خود قرار داده‌است. به نظر می‌رسد، خوانش وی مبتنی بر تلفیق این سه وجه است. اگر چه شواهد نشان می‌دهد، این تلفیق، نتوانسته‌است ارتباط طبیعی و ارگانیکی را بین این وجوه برقرار سازد و گفتمان تازه‌ای را پایه ­ریزی کند، اما می‌توان از این تلاش به‌عنوان نقطه آغاز اندیشه ایجاد گفتمان سوسیال‌دموکراسی ملی و مذهبی در ایران یاد کرد.

ادغام اقتصاد ایرانِ قاجاری در اقتصاد جهانی باعث شد تا تجارت خارجی به ویژه صادرات صنایع دستی همچون فرش رشد چشمگیری پیدا کند. در چنین شرایطی آمریکا به عنوان یکی از مهم‌ترین کشورهای هدف، فرش صادراتی ایران در نظر گرفته شد، اما این صادرات با فراز و نشیب‌های همراه بود. مقاله حاضر با تکیه بر مطبوعات و اسناد منتشر نشده درصدد پاسخ­گویی به این پرسش‌ است که چه عواملی حضور فرش ایرانی در بازار ایالات متحده را تسریع بخشید و چالش‌های پیش‌روی صادرات فرش چه بود؟ یافته‌های پژوهش حکایت از آن دارد که به دنبال بازتاب برگزاری نمایشگاه‌های تجاری و بازرگانی در مطبوعات دوره قاجاریه و تلاش‌های دیپلمات‌های ایرانی در واشنگتن، زمینه‌هایی در آمریکا و عواملی در ایران روند صادرات فرش ایرانی را سرعت بخشیدند. هر چند در برخی از مواقع به دلایلی چند وقفه کوتاهی در صادرات فرش به آمریکا به وجود آمد، اما این موانع با تلاش‌های دیپلمات‌ها برداشته شد.

معماری مصر در دوره ممالیک بحری شاهد برپایی شماری از سازه­ ها متأثر از زمینه‌ها و اهداف سیاسی بود. این زمینه‌ها، عناصر و اسلوب‌هایی را به معماری افزودند و عرصه را برای افزایش شمار بناهایی با چنان مشخصه‌ها فراهم کردند. این مقاله این پرسش‌ را پاسخ می ­دهد که عوامل سیاسی چگونه بر معماری ممالیک بحری در مصر اثر گذاشتند؛ چه بناهایی تحت‌تأثیر این عوامل پدید آمدند و مشخصات متناظر با امر سیاسی در این بناها چه بود؟ یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد که عوامل و اهدافی نظیر مشروعیت سیاسی، تسلط بر جامعه، حفظ حکومت و ثروت، تبدیل مصر به مرکز خلافت و نیز مسئله هویت، ممالیک را به سوی افزایش فعالیت‌های معماری سوق داد. همچنین بناهایی چون طباق، مسجد جامع، مدرسه، خانقاه، زاویه، حمام، رباط، سبیل‌کُتاب و مقبره‌ و سازه‌هایی نظیر میدان‌ها و پل‌ها از جمله بناهایی هستند که تحت‌تأثیر زمینه‌های سیاسی در مصر پدید آمدند.

بانک شاهی/ شاهنشاهی مهم­ترین نهاد مالی خارجی در ایران عصر قاجار بود که با اعطای امتیاز توسط ناصرالدین شاه در سال 1306ق/1889م تأسیس شد. این ­ بانک در 60 سال فعالیت خود در ایران همواره به ­طور جدی با مسئله تعارض منافع روبه ­رو بود. بررسی سیاست ­های بانک در مواجهه با این منافع متضاد به منظور درک دقیق­تر بخش مهمی از تاریخ مالی عصر قاجار موضوع اصلی این مقاله است. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش­ است که آیا بانک شاهی توانست وظایف متعدد خود را به‌نحو کارآمدی انجام دهد؟ مقاله نتیجه‌گیری می­کند که بانک نه سودآوری قابل توجهی برای سهام­دارانش داشت و نه وظایف بانک دولتی را به نحو شایسته­ ای انجام داد؛ حتی نتوانست اهداف استعماری دولت بریتانیا را نیز محقق سازد.