جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

در برخی منابع حدیثی شیعی مانند بحار الأنوار، روایتی طولانی نقل شده که بنابر آن عبدالله بن عمر بن خطاب پس از شهادت امام حسین(ع) اعتراض گسترده‌ای بر ضدّ یزید بن معاویه به راه می‌اندازد. یزید در پاسخ ابن‌عمر، نامه‌ای را که خلیفه دوم برای معاویة بن ابی‌سفیان فرستاده، نشان می‌دهد. او در این نامه، بسیاری از حوادث صدر اسلام و به‌ویژه اقدامات منافقین برای غصب خلافت را شرح داده ­است. در این مقاله اعتبار و اصالت این روایت و خاستگاه و ریشه آن بررسی شده ­است. افزون بر ذکر شماری از نادرستی­ های تاریخی و ادبی راه‌یافته به این روایت، با تحلیل متن و سند به روش تطبیقی نشان داده شده که مسئول پردازش این داستان، به‌احتمال زیاد حسین بن حمدان خصیبی است؛ هر چند نام او در سندِ روایت نیامده‌است. تقدّم خصیبی در اشاره به این عهدنامه، اشتراکات متنی و سندی برجسته با روایات خصیبی، نمود ویژگی‌های سبکی و منفرداتِ خصیبی در متن عهدنامه، از جمله دلائل این مدّعا است. تحریر دیگری از این داستان نیز در نسخ خطی وجود دارد که نسبت آن با تحریر خصیبی بررسی و فرضیه استقلال و تقدّم آن مطرح شده‌است. گزارش مرتبطی نیز به بلاذری منسوب است که اصالت آن قابل دفاع نیست و احتمالا در اثر نقل‌به‌معنا و خلط پدید آمده‌است.

هویت ملی، مهم‌ترین سرمایه فرهنگی و تاریخی هر کشوری است که در گذشته ­های دور شکل گرفته و نسل به نسل تداوم پیدا می ­کند. فقدان یک نگرش تاریخی به هویت ملی می­تواند موجب برداشت­ های متناقض و خارج از مداری گردد که بعضا مناقشه‌برانگیز خواهد بود. بستر تاریخی یک هویت تا آن‌جا اهمیت دارد که برخی از متفکران، هویت را اساسا مقوله ­ای تاریخی قلمداد می­ کنند و بر این باورند که هویت ملی هر کشوری از انباشت سرمایه­ های یک ملت در طول تاریخ پدید آمده‌است و بنابراین سرگذشت مشترک تاریخی مهم‌ترین عنصر تعیین‌کننده در یک هویت قلمداد می ­شود. در این مقاله با شیوه کتابخانه­ ای و تحلیلی نخست برخی دیدگاه‌ها و برداشت‌ها پیرامون هویت ملی ایرانیان مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت با نقد آن‌ها به این پرسش پاسخ داده شده‌است که چه ضرورتی برای داشتن یک رویکرد تاریخی وجود دارد و فقدان آن چه پیامدهایی را به دنبال خواهد داشت؟ یافته­ های این تحقیق نشان می­ دهد برای روایت هویت یک ملت و نیز برای تمیز دادن روایت­های درست از نادرست، داشتن یک رویکرد تاریخی ضرورتی انکارناپذیر است

در منابع رجالی، جغرافیایی و تاریخی از پنج مکان در شهر بغداد که نام «شونیزیه» داشته ­اند، یاد شده­: گورستان شونیزیه، مسجد شونیزیه، رِباط شونیزیه، محله شونیزیه و خانقاه شونیزیه. از این میان، گورستان و سپس رِباط بسامد بیش‌تری در این منابع دارند. با این‌ همه، آنچه در منابع صوفیانه بازتاب بیشتری یافته، مسجد و سپس گورستان شونیزیه است. صوفیان نامداری با مسجد شونیزیه پیوند داشته و پس از وفات در گورستان مجاور آن به خاک سپرده شده ­اند. در این مقاله ضمن بررسی تاریخی و موضع ­نگاری این مکان‌ها، نقش و جایگاه مسجد و گورستان شونیزیه در تاریخ تصوف بررسی خواهد شد. بر پایه یافته‌ها می‌توان گفت که از حیث تاریخی گورستان شونیزیه از همه کهن‌تر، و نزد صوفیه مسجد شونیزیه دارای شهرت و محبوبیت بیشتری بوده‌است. گورستان و مسجد دست‌کم تا سده هشتم برقرار بوده، ولی از آن زمان به دلایلی که بر ما پیدا نیست، به‌مرور از رونق و اشتهار افتاده‌اند. با وجود اطلاع از مکان‌هایی به نام رباط، محله و خانقاه شونیزیه، این جای‌ها هرگز به پای شهرت گورستان و مسجد شونیزیه نرسیدند.

تدوین و نگارش سیره‌، سال‌ها پس از رحلت پیامبر(ص) و صحابه در دوره اموی آغاز و در دوره عباسی تکامل یافت. نگاه پسینی به ‌همراه پیش‌آگاهی و فاصله تاریخی وقوع حوادث تا نگارش آن، سبب شد تا راویان با اطلاع از اوضاع روزگار خویش‌ و اخبار گذشته، فرصت مناسبی برای داستان‌پردازی بیابند. از جمله روش‌هایی که راویان به آن مبادرت ورزیده‌اند وارد کردن اخبار کاهنان در سیره نبوی است. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش است ‌که سیره‌نویسان با چه اهدافی اخبار کاهنان را محور تدوین بخشی از سیره پیامبر(ص) قرار داده و بدان­ها پرداخته­اند؟ بررسی داده‌های منابع اصلی نشان می‌دهد که ورود گزارش کاهنان در داستان­ها، نوعی اعتباربخشی به اصالت داستان­ها بوده‌است. یعنی داستانی ساختگی با اتصال به نیروهای ماورایی و منابع غیبی، اصیل جلوه داده می‌شد؛ امری که پذیرش آن در محیطی که از عقل‌گرایی فاصله گرفته بود، به ‌سهولت صورت می‌گرفته‌است.

یکی از مهم‌ترین اختراعات اروپاییان که در دوره صفویه با اقبال فراوان روبه‌رو شد عینک بود. ورود و رواج استفاده از عینک واکنش‌های بسیاری را از سوی مردم به همراه داشت. به‌رغم سکوت منابع رسمی، می‌توان این واکنش‌ها را در منابع غیررسمی ازجمله دیوان‌های شعر، شهرآشوب‌ها و به­ویژه نامه‌های دوستانه (اخوانیات) مشاهده و پی­جویی کرد. این پژوهش می­ کوشد با بهره‌گیری از نامه‌های اخوانی عصر صفوی واکنش ایرانیان به پدیده عینک در این دوره و علل این واکنش‌ها را بررسی نماید. واکنش‌ها به پدیده عینک در این دوره نخست کنجکاوانه و سپس تمایل شدید به تملک آن و حتی چشم‌وهم‌چشمی بوده و موضوع نیاز واقعی یا تجویز چشم‌پزشک چندان مطرح نبوده‌است. اشتیاق جالب‌توجه ایرانیان به استفاده از عینک نیز تحت تأثیر عادات و خلق‌وخو، ویژگی‌های فرهنگی و اعتقادی، اشعار شاعران و تحولات و شرایط نوظهور جامعه آن روزگار بوده‌است. حضور اروپاییان در بسیاری از شهرها و استفاده آنان از ابزار و اختراعات جدید و نقش سفرای سیاسی، تجار و روحانیون در ترویج عینک نیز انکارناپذیر است.

در میان شاهان گورکانی هند، دوره طولانی بیست ­وسه ­ساله سلطنت جهانگیرشاه (حک 1014-1037ﻫ) خاصه به ­سبب گرایش این سلطان به زبان فارسی و فرهنگ ایرانی زبان ­زد است و خود او نیز خاطرات روزانه ­اش را به فارسی نگاشت و نامش را جهانگیرنامه گذاشت. نویسندگان مقاله پیش رو بر اساس این کتاب جهانگیرشاه و گزارش­ نامه یکی از درباریانش، عبدالستار لاهوری، یعنی کتاب مجالس جهانگیری، با اتکا بر روش توصیفی- تحلیلی و با مطالعه تطبیقی کوشیده­اند چندوچون برگزاری جشن­ها و رفتارهای جشنی را که در این دو اثر به­گستردگی بازتاب یافته، بررسی کنند و به این پرسش ­ها پاسخ دهند که عناصر اصلی هرکدام از جشن­ های هندوان،ایرانیان و مسلمانان چه بوده­است و این جشن­ها دست خوش چه دگرگونی­ هایی شده­ اند؟ برپایه یافته ­های این پژوهش، آتش ­افروزی و چراغانی که از عناصر جشن­ های ایرانی و هندی بوده، بر اغلب رفتارهای جشنی مسلمانان تأثیرات آشکار نهاد، چنان­ که گاه برخی اعیاد اسلامی، مانند شب برات یک ­سره از محتوای اسلامی و دینی خالی شده و به نوعی جشنواره غیردینی تغییر ماهیت داده ­اند، چندان که مراسم یادبود اولیا و بزرگان مسلمان نیز با حضور خنیاگران و نوازندگان به ­صورت مراسمی جشن­ گونه درآمد.

مَقاتِل­ الطّالِبیّین ابوالفرج اصفهانی(د ۳۵۶ﻫ) یکی از کهن­ ترین و برجسته ­ترین کتاب ­های مقاتل است. این مقاله ضمن بررسی تاریخ‌نگاری ابوالفرج اصفهانی، به ­ویژه آنجا که به اهل‌بیت(ع) پرداخته، می­ کوشد با ارزیابی و نقد گزارش ­های ابوالفرج جنبه­ هایی از مقتل­ نگاری او را روشن سازد. مَقاتِل ­­الطّالِبیّین تراجم‌نامه‌ای روایی است که بیشتر با تکیه بر منابع مکتوب پیش از خود و گاه با بهره­ گیری از منابع شفاهی نگاشته شده ­است. ابوالفرج برای سنجش درستی/ نادرستی روایت­ ها دست به مقایسه و ارزیابی می­ زند و گاه نظر خود را نیز بیان می‌کند، از این رو رگه­ هایی از تاریخ ­نگاری ترکیبی و تحلیلی در اثر او دیده می­شود. گرایش­ ابوالفرج به دست ه­ای از طالبییان در جاهایی به تاریخ­نگاری او رنگی جانب دارانه زده و کماً و کیفاً در نگارش مقتل ­ها تأثیر گذاشته ­است. با این همه روایت­های او نزد پسینیان به ­ویژه مورخان شیعی امامی با پذیرش بسیار روبه‌رو شد و در تاریخ ­نگاری اهل ­بیت ارزش و اعتبار بالایی یافت.

در برخی از منابع شیعی روایتی با‌ تفاوت­ هایی در ‌زنجیره نهایی و نام راویان نقل شده مبنی بر این‌که نهم ربیع‌الاول روز قتل خلیفه دوم و بزرگ‌ترین عید و جشن بوده و در‌آن برای همه مردم از‌گناهان رفع قلم شده‌است. در‌ این مقاله این روایت از جنبه سندی و متنی ارزیابی و نقد شده ­است. بنابر یافته­ ها مصادر و راویان اسناد این روایت، مجهول و ناشناخته‌اند و در ‌برخی از‌ منابع سند دارای اختلاف نام راویان و انقطاع طولانی است، لذا اسناد روایت ضعیف و بی‌اعتبار است. متن روایت نیز فاقد فصاحت و هماهنگی بوده و مغایر با قرآن، سنت قطعی، مسلمات تاریخی، بدیهیات عقلی، و اجماع است. همچنین انتساب صدور آن به ‌خداوند، پیامبر(ص) و اهل­بیت(ع) مردود است. این در‌حالی­ است که اساسا منابع اصیل شیعه و سنی بر تاریخ بیست‌وششم ذی‌الحجه برای قتل خلیفه دوم اجماع دارند.

اگرچه ­شکل­ گیری مکاتب ­­فقهی به اوایل سده دوم هجری برمی­ گردد، تکوین گرایش ­های فقهی در زیست‌دینی متنوع صحابه و تابعین در قرن ­اول ریشه دارد. فقه و حقوق اسلامی در قرن ­اول، ماهیتی فرهنگی و تنیده در ­زندگی روزمره داشت. همچنین، تکوین­ حقوق اسلامی توأم با تنش و منازعه ­اجتماعی در درون­ جامعه ­مسلمان بود. سرانجام، این تنش­ ها طیفی از مکاتب­­ ­فقهی با منطق و ساختارهای حقوقی گونه ­گون را شکل دادند. تحلیل مردم­ شناختی زیست­ فقهی-حقوقی صحابه و تابعین برای درک ­تمایزات مکاتب ­فقهی قرن ­دوم، مسئله این ­پژوهش است. دستاورد این ­­مقاله، تمایز عاملیت ­های فقهی-حقوقی صدر اسلام است. در­این ­نوشته با تفکیک شبکه کنش گران ­حقوقی، دو­ عاملیت ­حقوقی با آرمان­های متفاوت و جهان­ بینی و ارزش ­های متمایز، شناسایی شدند. نظام­ فقهی-حقوقی­ بدوی از ­فرهنگ حاکم بر شبه­ جزیره نمایندگی می‌کرد و با تلفیق­ ارزش­های اسلامی به­نفع ارزش­های حاکم بر جامعه بنا گردید. نظام­ نبوی نیز برآمده از وحی ­قدسی و قداست نبوی بود. نگارندگان با رویکرد مردم ­شناسی حقوق در عصر­ خلیفه ­دوم، مسئله متعه حج را از منظر دو­ عاملیت مذکور بررسی کرده و تفاوت­ بنیادین منابع و منطق فقهی-حقوقی آن­ دو را نشان داده ­اند. هر دو عاملیت نبوی و بدوی در قرن ­اول به حیات خود ادامه دادند و در ابتدای قرن­ دوم در صورت ­بندی مکاتب فقهی پنج ­گانه اثر­ مستقیم گذاردند.

نَفَسُ المَهْموم فی مُصیبَةِ سیّدنا الحُسَیْن المَظْلوم از مقتل‌هایی است که بیش از دیگر مقتل‌های نگاشته شده در دوره معاصر با اقبال و توجه جامعه شیعی روبه­رو شده­است. شیخ عباس قمی (د 1319ش) در نگارش این کتاب از روش محدثان بهره برده و کوشیده اثر خود را با تکیه بر منابعی که معتبر شمرده به رشته تحریر درآورد. نفس المهموم گام درخور توجهی در جهت پالایش مقتل، از افزوده‌های دوره قاجاری برداشته، اما به نظر می‌رسد این فرایند به تولید روایتی واحد و منسجم از رویداد عاشورا منتهی نشده‌است. مهم‌ترین کاستی‌های نَفَسُ المَهْموم این‌هاست: اتکا و ارجاع بیش از حد به برخی از مورخان و محدثان بدون نقادی روایت­های ایشان، عدم شناسایی منبع نخست گزارش‌ها، فقدان فرایند راستی‌آزمایی گزارش‌ها، بی‌توجهی به تعارض میان گزارش‌ها، بهره نبردن از علوم دیگر از جمله تاریخ برای ترجیح گزارش‌های متفاوت و نبود انسجام در نتیجه‌گیری و انتخاب گزارش مرجح. در نتیجه خواننده به‌رغم فاصله‌گرفتن از تحریفات دوره‌های متأخر، خود را در میان گزارش­های متعدد و متعارض، رها شده و سرگردان می‌یابد و رأی مشخصی از سوی محدث قمی دریافت نمی‌کند.