جستجوي پيشرفته | کتابخانه مجازی الفبا

ایران تجربه مستعمره­ شدن را نداشت، اما رویکرد ضداستعماری در میان ایرانیان رواج داشته‌است. ریشه چنین رویکردی اغلب در بستر تاریخ روابط ایران با قدرت‌های اروپایی نظیر انگلیس و روسیه و دخالت این کشورها در مسائل داخلی ایران مورد مطالعه قرار گرفته‌است. فرض بر این است که ایرانیان برای ترویج افکار ضداستعماری، وقتی خود تجربه استعمار را نداشتند، از یک نمونه تاریخی سرزمین مستعمره برای ترویج دیدگاه‌های خود بهره برده‌اند. در این میان، استعمار انگلیس در هند، سرزمین همسایه، مورد توجه ایرانیان بود. مسئله این است که آیا تجربه استعمار هند، می‌توانسته به عنوان الگویی از تجربه استعمار در نظر ایرانیان باشد و یکی از عوامل شکل‌گیری رویکرد ضداستعماری‌شان شده باشد؟ این مسئله در این پژوهش با توصیف و تبیینی تاریخی و بر اساس مطالعات کتابخانه‌ای دنبال شده‌است. ازاین‌رو، آراء ایرانیانی که در موضوعات مختلف به حضور انگلیس در هند واکنش نشان دادند مورد ارزیابی قرار گرفته‌است. نتیجه این مقاله نشان می‌دهد که تجربه استعمار هند یکی از سرچشمه‌های آغاز رویکرد ضداستعماری ایرانی بوده‌است و ایرانیان با ترس از نابودی هویت دینی و ملی، همواره از تاریخ هند تحت تسلط انگلیس برای ترویج افکار ضداستعماری بهره می‌بردند.

غازان‌نامه اثر نورالدین محمد نوری اژدری، شاهنامه­ ای است که در سده هشتم هجری و به ‌فرمان سلطان ­اویس جلایری سروده شده ­است. در این مقاله ضمن بررسی بازتاب اندیشه ­ها و انگاره ­های ایرانی و اسلامی در غازان‌نامه به­ طور ویژه چگونگی بازنمایی مفهوم پادشاه اسلام در این شاهنامه منظوم تبیین شده ­است. غازان‌نامه همانند دیگر شاهنامه‌های منظوم عصر ایلخانان، در قالب حماسه، بن‌مایه‌های اندیشه سیاسی ایرانشهری را حفظ کرده و با برجسته کردن جهت‌گیری دینی غازان و الگوپذیری اویس از وی، کارآمدی و ضرورت تداوم وحدت دین و دولت را در پرتو هم‌نوایی پادشاهی و مسلمانی تشریح کرده‌است. در این حماسه تاریخی غازان به‌‌مثابه مجاهد و غازی اسلام معرفی شده؛ از همین روی به­رغم آن‌که اندیشه تداوم مفهوم ایران در غازان‌نامه، به­ روشنی قابل ردیابی است، اما در نظرگاه نوری اژدری غازان‌ خان و اویس جلایری در وهله نخست پادشاه اسلام و سپس پادشاه ایران ­اند.

گردآورنده نهج‌البلاغه، شریف رضی(د 406ه‍)، به ندرت از منابع خود یاد کرده‌است. کوشش ­های چند تن از محققان معاصر، به شناسایی برخی از منابع نهج‌البلاغه منجر شده‌است. نامه هفتادوهفتم یکی از عبارات مشهور و توصیه امام علی(ع) به ابن‌عباس هنگام اعزام او برای گفتگو با خوارج است که بسیار مورد استناد قرار می‌گیرد. در منبع ­شناسی نهج‌البلاغه تاکنون برای این متن تنها به برخی از منابع اشاره شده که بعد از سیدرضی تألیف شده‌است. مطالعه حاضر ضمن معرفی منابع دیگر، نخست به این پرسش می‌پردازد که منبع سیوطی (د 911 ه‍) برای این متن در آثارش چه بوده و چرا برخی از محققان را به چالش کشانده‌است؟ در ادامه نشان می‌دهد که کتاب الطبقات الکبیر اثر ابن‌سعد (د 230ه‍) به احتمال زیاد منبع مستقیم یا با واسطه سید رضی بوده‌است. همچنین ضمن بررسی چاپ‌های موجود کتاب و نواقص آن، مشخص می‌شود که نسخه‌های خطی بخشی از کتاب تاکنون ناشناخته بوده و چون در سال‌های اخیر شناسایی، تصحیح و منتشر شده، این بخش در دسترس محققان پیشین نبوده و مورد غفلت واقع شده‌است. با توجه به این‌که درباره انتساب این متن به امیرالمؤمنین علیه‌السلام تردیدهایی مطرح است، این مقاله با معرفی منبع نامه 77 راه را برای بررسی بیشتر این مسأله هموار کرده‌است.

تبار مشروع امامت/خلافت از مسائل پرچالش سیاسی جامعه اسلامی در قرون نخستین هجری به شمار می ­رود. این مقاله در صدد دست­یابی به روایت سکه ­ها از نزاع بر سر تبار مشروع امامت میان هاشمیان و دستگاه اموی و سپس دو جریان هاشمی، عباسیان و علویان، است. کشمکش عباسیان با علویان حول تبار مشروع امامت و انحصار خلافت مشروع در آل علی(ع) باعث بروز چالشی طولانی مدت گردید که از طریق مسکوکات قابل پیگیری است. این چالش از­ 145 تا 200 هجری باعث ضرب و رواج سکه­ های متنوع با اظهار نسب مشروع امامت از اولاد رسول خدا(ص) و از طریق امیرمؤمنان(ع) و فاطمه زهراء(س) شد. سرانجام عباسیان در دوره خلافت مامون با عقب‌نشینی از رویکرد سابق خود در نفی حق امامت علویان، بار دیگر برای مشروعیت ­یابی خویش به علویان روی آوردند و در سکه ولایت عهدی امام رضا(ع) آن را ابراز داشتند.

معماری آذربایجان در سده هفتم هجری نمود شکوه هنر اسلامی در ایران بوده که با وقوع تحولات سیاسی و مذهبی در دوره‌ ایلخانی و تغییر در اسلوب‌های پیشین به‌ویژه در آرایه‌پردازی و تزئینات ابنیه، با زیبایی و غنای بیشتری بروز یافته‌است. این مقاله در پی شناخت این تغییرات و مفاهیم نهفته در آن است که با مطالعه آرایه‌های هندسی، به عنوان تزئینات غالب در ابنیه این دوره، در یکی از بناهای شاخص مکتب‌ تبریز، یعنی گنبد سلطانیه صورت ‌پذیرفته‌است. بررسی مضامین عرفانی نهفته در آرایه‌های هندسی، نشان‌دهنده‌ تأثیرپذیری آرایه‌های هندسی گنبد‌سلطانیه از عرفان است. افزون بر مفاهیم نمادین متجلی در نقوش‌ هندسی، همراهی این نقوش با اسماء الهی و نام انبیاء و اولیا و مضامین قرآنی، گواه دیگری بر تأیید نقش عرفان در آرایه‌پردازی‌های این اثر معماری است.

رضاشاه پهلوی پس از دستیابی به قدرت با سیاست‌های تمرکزگرایانه و تجددآمرانه دست به اصلاحات سیاسی، اداری و اجتماعی زد. مدیریت امور شهری و شهرداری­ ها از جمله حوزه­ هایی بود که در آن اصلاحات ساختاری و اداری صورت گرفت. یکی از وظایف بلدیه ­ها در آن دوره نظارت بر قیمت نان بود. احتکار غلات و آرد و کمبود و گران‌شدن نان در تهران وضع نابسامانی به‌وجود آورده بود. این مقاله، با تکیه بر منابع مکتوب و به ­ویژه اسناد رسمی، به این پرسش پاسخ داده که بلدیه تهران برای رفع مشکل کمبود نان و نظارت بر قیمت آن چه راهکاری در پیش گرفت و دست به چه اقداماتی زد؟ حکومت پهلوی کوشید با برگزیدن فردی نظامی، سرهنگ کریم خان بوذرجمهری، به ریاست بلدیه تهران امور شهری به ­ویژه مسئله نان را مدیریت کند. این اقدام مؤثر افتاد و بلدیه تهران تا حد زیادی اختیار امور را در دست گرفت و دست به اصلاحاتی اساسی زد. اصلاحاتی که شامل صدور دفترچه بهداشت، بازرسی از دکاکین نانوایی، تعیین ساعات کار نانوایی‌ها، کاهش قیمت و نوشتن آیین‌نامه کیفر گران‌فروشان و تصویب و اعمال نظام­نامه‌های صنفی و ارزاقی بود.

این مقاله بر موضوع مناسبات طغاتیموریان و سربداران متمرکز شده و می­ کوشد برپایه داده ­های سکه‌شناختی تحلیلی دقیق­تر از روابط این دو حکومت محلی به ­دست دهد. بنابر یافته ­ها، سربداران در مناسبات خود با طغاتیمور سیاستی مسالمت‌جویانه در پیش گرفتند و سکه‌های طغاتیمور در ‌گستره قلمرو آنان، در شهرهایی مانند سمنان، دامغان، اسفراین و سبزوار ضرب ‌می‌شد. علت اصلی این امر شرایط سیاسی جامعه آن روز به‌خصوص تهدیداتی است که حاکمان آل‌کرت بر سربداران اعمال می‌کردند و در نتیجه سربداران به‌منظور توسعه قلمرو خود و حفظ امنیت در مرزها، با طغاتیمور سیاست تعامل درپیش گرفتند، اما پس ‌از مرگ طغاتیمور سیاست تقابل و رویارویی و تلاش سربداران در زمینه استقلال و گسترش آموزه‌های شیعی تبلور بیش‌تری یافت.

این مقاله مروری برپایه کتاب شیعیان در فلسطین: از دوران طلایی میانه تا عصر حاضر نوشته ی. فریدمن، نگاشته شده و با بهره­ گیری از منابع و مطالعات دیگر تکمیل شده ­است. فاطمیان پس از آن‌که رویای دستیابی به شرق اسلامی، به­ ویژه عراق، سرزمین دربردارنده آرامگاه­ های اصلی شیعه، را بربادرفته دیدند، در قلمرو خویش، شام و مصر، دست به بازآفرینی و هویت­ بخشی به شماری از مقابر اهل­ بیت زدند. از این روی آن‌ها اقدام به بنیاد زیارتگاه‌های نمادین در فلسطین کردند؛ از‌این‌رو در چهار شهر راهبردی فلسطین: عکا، طبریه، عسقلان و الخلیل چهار آرامگاه برپاساختند. افزون بر کسب مشروعیت سیاسی-مذهبی، فاطمیان به دنبال جذب شیعیان و ایجاد فضایی مناسب جهت رقابت با حاکمان سنی بغداد، عباسیان و سلجوقیان، بودند. از نظر راهبردی موقعیت این اماکن مذهبی چهار رأس یک مستطیل را نمایش می‌داد که به خوبی می‌توان دریافت که فاطمیان در پی کسب پایگاه‌های معتبر شیعی در سراسر منطقه فلسطین بودند.

مقاله­ پیشِ رو ادامه­ مقاله­ دیگری درباره­ مشروعیت تبارشناختی و تأثیر آن بر نظریه­ امامت است. در حالی که در مقاله­ پیشین ناسازگی­ ها میان فرهنگ تبارشناختی پیشااسلامی اعراب و موضوع انتقال امامت به علی(ع) و فرزندانش بررسی شد، در این مقاله اختلاف دیدگاه میان امامیه و زیدیه در تبیین تبارشناختی امامت در بازه­ سده ­های سوم تا پنجم هجری واکاوی خواهد شد. نشان خواهیم داد که این دو گروه در تلاش برای تبیین زنجیره­ امامان با نظریه ­ای منسجم، برداشت­ های متفاوتی از مشروعیت تبارشناختی پیش نهادند و به فراخور آن و هنگام تفسیر نصوص مهم حدیث ثقلین، آیه­ تطهیر و نیز رویداد مباهله، تعریف ­های گوناگونی از اصطلاح ­های تبارشناختی «اهل بیت» و «عترت» ارائه کردند. با توجه به دادوستد فکری معتزله با شیعیان امامی و زیدی و مشارکت آنان در این گفت‌وگوها، دیدگاه قاضی عبدالجبار معتزلی نیز بررسی شده‌است. در نهایت می­توان گفت درحالی‌که در شیوه­ استدلالی زیدیه سازوکار ارث با تکیه بر مفهوم «ذریّه» به‌عنوان بن­ مایه مشروعیت تبارشناختی پذیرفته شد، امامیه برای تبیین زنجیره­ امامان که اغلب و نه همیشه از سازوکار پدر فرزندی پیروی می­ کرد، سنجه ­های مرکب از فضیلت و نصّ را هم به‌کار گرفتند.

شرق ­شناسی فرانسوی از مهم­ترین و برجسته ­ترین مکاتب شرق ­شناسی است که درخشش اصلی دستاوردهای آن در عصر استعمار الجزایر (1930-1962م) مشهود است. شرق ­شناسان فرانسوی در راستای تثبیت و پیشبرد اهداف استعماری فرانسه گام­ های راهبردی در آن‌جا برداشتند. این مقاله با رویکردی توصیفی-تحلیلی به بررسی نهادها و زمینه ­های مطالعاتی شرق­ شناسان ­فرانسوی در الجزایر (1830-1962م) می ­پردازد و می ­کوشد تا به این مسأله که نهادها و زمینه­ های مطالعاتی شرق ­شناسان فرانسوی در الجزایر کدامند و اهداف و انگیزه ­های شرق ­شناسان ­فرانسوی از مطالعه جامعه، دین، تاریخ و... الجزایر چیست، پاسخ دهد. الجزایر یکی از مهم­ترین تجارب شرق ­شناسی اروپایی- فرانسوی به ­شمار می­رود. شرق ­شناسان چندسال پیش از اشغال الجزایر، مطالعات مقدماتی و آماده ­سازی نظامیان و سیاست‌مداران را آغاز کردند. از منظر آن‌ها، الجزایر مرکزی راهبردی و دروازه ورود به سه عرصه یعنی آفریقای مرکزی، منطقه مغرب عربی و شرق الجزایر بود. شرق­ شناسان و کلیسا هدف واحدی به ­ویژه در زمینه گسترش مسیحیت ایفا می­کردند. آن‌ها در سه مرحله، موفقیت­ های بسیاری را نصیب دولت متبوع خویش ساختند؛ مرحله نخست (1830-1879م) یعنی عصر شرق ­شناسان نظامی؛ دوره دوم (1879-1930م) گسترش فعالیت‌های شرق­ شناسان ­فرانسوی اعم از تأسیس مدارس جدید، برگزاری کنفرانس­های شرق ­شناسی به­ ویژه چهاردهمین کنفرانس شرق ­شناسی در الجزایر که این دوره، مهم­ترین دوره توسعه و اجرای سیاست­های فرهنگی استعماری فرانسه در الجزایر است. مرحله سوم (1930-1962م) که در این مرحله و به­ ویژه پس از جنگ جهانی دوم نقش شرق­ شناسان کم­رنگ شد و بار دیگر نقش نظامیان پررنگ و حائز اهمیت گردید.